مشهور، ادّعا نكرده‌اند كه به نسخه‌اى معتبر، دسترس داشته‌اند كه ديگران از آن، بى‌بهره بوده‌اند و معمولًا گزارش‌هاى آنان، مستند نيست، وگاه گزارش‌هاى خود را مستند به كتاب‌هايى نظيرِ خود كرده‌اند (كه بعضاً همين استنادها هم نادرست است).[1]

ثانياً، اين گونه كتاب‌ها، در پاره‌اى از موارد، گزارش‌هاى خود را به منابع معتبر، مستند مى‌كنند؛ امّا با مراجعه به منابع ياد شده، مشخّص مى‌شود كه استناد آنها اشتباه است.[2]

اقسام گزارش‌ها در منابع متأخّر

گزارش‌هاى منابع متأخّر را به سه دسته مى‌توان تقسيم كرد:

دسته اوّل، گزارش‌هايى كه خلاف واقع بودن آنها، روشن و قطعى است، مانند: شمارى از مطالب كتاب‌هاى روضة الشهدا، أسرار الشهادة و المنتخب طُرَيحى و ساير منابع ضعيف متأخّر كه پيش از اين به آنها اشاره شد.

دسته دوم، گزارش‌هايى كه متن آنها ايرادى ندارد؛ ولى نه تنها دليلى بر صحّت آنها ارائه نشده، بلكه به دليل آن كه در منابع اصلى ديده نمى‌شوند و در كنار مطالبى قرار دارند كه دروغ بودن آنها واضح است، واقعيت داشتن آنها، جدّاً مورد ترديد است.

دسته سوم، گزارش‌هايى كه در منابع اصلى تاريخى و حديثى نيز وجود دارند.

[1] مانند ماجراى ترك صحنه كربلا توسّط برخى ياران امام عليه السلام در شب عاشورا كه الدمعة الساكبة( ج 4 ص 271) از كتاب نور العين نقل مى‌كند؛ ولى در اين كتاب، يافت نشد و يا به احتضار افتادن امام عليه السلام هنگام ميدان رفتن على اكبر كه معالى السبطين( ج 1 ص 254) از شيخ جعفر شوشترى نقل مى‌كند كه در كتاب‌هاى وى، يافت نشد و يا سه شعبه بودن تيرى كه به على اصغر اصابت كرد كه تذكرة الشهداء( ص 218) از مقتل منسوب به ابو مخنف نقل مى‌كند و در آن پيدا نشد.

[2] مانند ماجراى هلال بن نافِع در شب عاشورا، كه كتاب الدمعة الساكبة( ج 4 ص 272) به شيخ مفيد رحمه اللَّه عليه نسبت مى‌دهد؛ ولى در هيچ يك از كتاب‌هاى مفيد و غير او از قدما، چنين مطلبى نيامده است يا ماجراى نماز شب خواندن زينب عليها السلام در شب يازدهم به صورت نشسته، كه وفيات الأئمّة( ص 440) از كتاب مثير الأحزان نقل مى‌كند؛ ولى در آن جا وجود ندارد.