پرداخت؛ امّا به طور كلّى مى‌توان گفت كه اعتبار اين كتب، تابع اعتبار منابع مورد استفاده مؤلّفان آنهاست. به سخن ديگر، گزارش كتب متأخّر و معاصر، هر اندازه متّكى بر كتاب‌هاى كهن‌تر و معتبرتر باشد و در نقل آن، امانتدارى و دقّت بيشترى رعايت شده باشد، قابل اعتمادتر خواهد بود.

از اين رو، كتاب‌هاى بزرگى مانند بحار الأنوار و كتاب‌هاى پر مراجعه‌اى مانند نَفَس المهموم، منتهى الآمال، إبصار العين و مقتل المُقَرَّم را نمى‌توان با يك نظر كلّى در يكى از دو دسته پيشين جاى داد، يا نمى‌توان كتابى مانند الكبريت الأحمر محمّدباقر بيرجندى (1276- 1352 ق) را با وجود عالم بودن نويسنده آن- كه كتاب خود را با تتبّع فراوان، گرد آورده-، معتبر يا غير معتبر دانست؛ زيرا برخى منابع آن، قابل اعتماد و برخى ديگر، ضعيف اند. البتّه مؤلّف، گاه به نقد برخى گزارش‌ها پرداخته؛ امّا نقل بدون داورىِ مطالب از كتاب‌هاى ضعيف نيز در آن، كم نيست.

گفتنى است بر همين اساس، اعتبار نَفَس المهموم و بحار الأنوار بيشتر است؛ زيرا بسيارى از گزارش‌هاى آنها قابل قبول و مستند به كتب كهن و معتبر است.

نتيجه سخن، اين كه يك گزارش تاريخى را تنها به دليل وجود آن در يكى از كتاب‌هاى معاصر- هر چه قدر هم كه آن كتاب، مشهور و مورد توجّه باشد-، نمى‌توان داراى سند قابل اتّكاى تاريخى دانست و به استناد آن، مطلبى را به اهل بيت عليهم السلام نسبت داد؛ بلكه بايد منبع آن كتاب نيز معلوم و سنجيده گردد و اگر ضعيف بود يا اساساً منبعى براى آن يافت نشد، از دايره اعتماد، خارج مى‌شود. همين نكته در باره نقل‌هاى شفاهى نيز جارى است؛ چرا كه حتى اگر گوينده سخنْ انسان بزرگى باشد- با توجّه به فاصله زمانى بسيار زياد با روزگار اهل بيت عليهم السلام و تجربه راه يافتن خطاهاى بسيار به نقل‌هاى شفاهى-، اعتماد كردن به چنين نقل‌هايى، بر خلاف سيره عُقلاست.

د- متفرّدات منابع متأخّر

مطالعه تفصيلىِ گزارش‌هاى مربوط به واقعه عاشورا در دانش‌نامه امام حسين عليه السلام‌