بزرگواران، رابطه با ايشان، بسيار اندك و ناچيز بوده است. بنا بر اين، روشن است كه در باره موضوعِ «عزادارى عاشورا» نبايد انعكاسى آن‌چنانى از كلام و سيره آنان در تاريخْ باقى باشد، بويژه در روزگار متوكّل كه خفقان عمومى و خصوصاً سختگيرى در باره رفتن به كربلا و زيارت قبر مطهّر سيّد الشهدا عليه السلام به اوج مى‌رسد.

با اين همه، به نظر مى‌رسد كه شيعيان، با توجّه به تربيتى كه در اين زمينه در محضر امامان عليهم السلام يافته بودند، سوگوارى بر ابا عبد اللَّه الحسين عليه السلام را جدّى گرفته و در منازل و محافل خود- همان گونه كه در زمان امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام انجام مى‌گرفت-، به آن پرداخته‌اند؛ امّا مخفيكارى آنان از يك سو، و سانسور خبرىِ حكومت از سوى ديگر، مانع از انعكاس اين محافل در منابع تاريخى شده است.

مرحله چهارم: رسمى شدن عزادارى محرّم در سده‌هاى چهارم و پنجم هجرى‌

در آغاز سده چهارم هجرى، حكومت آل بويِه‌[1] در ايران و حكومت فاطميان‌[2] در شمال افريقا شكل گرفتند و اندك اندك، بر قلمرو خود افزودند. در نيمه دوم سده چهارم، ايران (بجز مناطق شرقى آن) و مركز عراق، در اختيار دولت آل بويه بود و شمالِ شرق افريقا، مصر، شام و فلسطين نيز در اختيار فاطميان قرار داشت. در سال 352 ق، معزّ الدوله ديلمى، حاكم بويه‌اى بغداد، با فرمانى، مردم را به اقامه عزادارى‌

[1] كانَ الحُسَينُ عليه السلام ذاتَ يَومٍ في حِجرِ النَّبِيِّ صلى اللَّه عليه و آله يُلاعِبُهُ ويُضاحِكُهُ، فَقالَت عائِشَةُ: يا رَسولَ اللَّهِ، ما أشَدَّ إعجابَكَ بِهذَا الصَّبِيِّ!

فَقالَ لَها: وَيلَكِ وَيلَكِ! وكَيفَ لا احِبُّهُ ولا اعجَبُ بِهِ، وهُوَ ثَمَرَةُ فُؤادي، وقُرَّةُ عَيني! أما إنَّ امَّتي سَتَقتُلُهُ؛ فَمَن زارَهُ بَعدَ وَفاتِهِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ حَجَّةً مِن حِجَجي 14

( الأمالى، طوسى: ص 668 ح 1401، كامل الزيارات: ص 144 ح 169).

[2] يُقتَلُ حُسَينُ بنُ عَلِيٍّ عَلى رَأسِ سِتّينَ مِن مُهاجَرَتي 15

( المعجم الكبير: ج 3 ص 105 ح 2807).