همچنين ترتيب آثار بر حكم حاكم و ثبوت حق به آن و همچنين هلال و غير آن‌ها از موارد حكم، با وجود شرط مذكور، واجب است. و ظاهر آن است كه قسم دادن قاضى، به واسطه بلندگو يا تلفن كسى را كه بر او قسم است و قسم او از پشت آن‌ها با شرط مذكور، جايز باشد. و ظاهر آن است كه اين حكم در ساير مواردى كه حكم در آن‌ها بر انشا يا اخبار، مترتب مى‌باشد جريان دارد، مانند قذف و لعان و غيبت و تهمت و فحش و بقيه چيزهايى كه موضوع براى حكم مى‌باشد، به شرطى كه معلوم باشد كه متكلم فلان كس است يا بيّنه بر آن قائم شود.

مسأله 11- آيا احكام و آثار، بر اقارير و غير آن‌ها در صورتى كه در ضبط صوت‌ها، ضبط باشد، مترتب مى‌شود؟ بدون شبهه آثار بر آنچه كه در ضبط صوت‌ها است مترتب نمى‌شود؛ پس پخش آنچه كه در ضبط صوت است اقرار و همچنين شهادت و قذف و همچنين حكم و غير آن‌ها، نمى‌باشد. ليكن اگر بداند به اينكه آنچه كه در ضبط صوت ضبط شده، اقرارى است كه از فلان كس ضبط شده، از باب حكايت از اقرار او به اقرارش اخذ مى‌شود، نه از باب اينكه خودش اقرار است و از باب كشف از شهادت بيّنه و حكم حاكم و قذف قاذف. و همچنين در صورتى كه معلوم باشد آنچه كه ضبط شده حقيقتاً از واقع ضبط و ثبت شده است. و با احتمال اينكه اين صدا مشابه آن چيزى است كه به او نسبت داده شده، اثرى بر آن مترتب نمى‌شود، نه بر آنچه كه از ضبط صوت‌ها پخش مى‌شود و نه بر آنچه كه بدون واسطه، به طور مستقيم پخش مى‌گردد.

و از جمله آن‌ها مسائل نماز و روزه و غير آن‌ها است‌

مسأله 1- نماز در هواپيماها با رعايت رو به قبله بودن جايز است. و اگر در حال رو به قبله بودن، داخل نماز شود پس هواپيما به راست يا چپ انحراف پيدا كند پس اگر نمازگزار بعد از سكوت از قرائت و ذكر، به طرف قبله برگردد نمازش صحيح است، اگر چه گرديدن او به طور تدريجى منتهى به اين شود كه مقابل طرف اول قرار بگيرد؛ و اما اگر پشت به قبله نمايد سپس برگردد، نمازش باطل است. پس اگر در هواپيمايى كه بر مكه يا كعبه مكرمه مى‌گذرد نماز بخواند باطل است؛ زيرا حفظ رو به قبله بودن ممكن نيست. و