حیوانات روح ندارند و ماشینهای بیجانی هستند، ولی این قدر این ماشینها دقیق ساخته شدهاند که آدمیزاد درباره آنها اشتباه میکند و خیال میکند جان دارند. میگفت حیوانات نه لذت را درک میکنند و نه درد را، نه حس دارند، نه بچه میفهمند و نه هیچ چیز دیگر، فقط ماشین هستند و هیچ فرقی میان این ماشین و یک ماشین فلزی نیست؛ چیزی که هست، این دقیقتر است. حتی نوشتهاند که شاگردهای دکارت در دِیری بودند و سگی هم آنجا بود؛ این سگ را اذیت میکردند و او صدا میکرد؛ میگفتند این ماشین چقدر دقیق ساخته شده که وقتی اذیتش میکنی، صدایی میکند که آدم خیال میکند میفهمد!

البته این حرف از حرفهای سخیف دنیاست و الآن هم همه ما به این حرف میخندیم و ذرهای تردید نداریم در اینکه حیوان جان دارد و ادراک میکند و درد و لذت را حس میکند؛ ولی ما چه دلیلی داریم؟ آیا غیر از این است که از همین تجلّیاتی که در ظاهر وجود این حیوان میبینیم و درک میکنیم، میفهمیم که جان دارد؟ یعنی از اثر و معلول، به شأن علت که علم و درک و احساس این حیوان باشد پی میبریم. این خودش نوعی ایمان به غیب است. همین افرادی که میگویند ما جز به محسوسات ایمان نمیآوریم، اگر درست مدرکات خودشان را تحلیل کنند میبینند نیمی از علمها و اطلاعات آنها ایمان به غیب و نهان است. ما از همین ظاهر و از همین شهادت، به آن غیب ایمان میآوریم.

بلکه درباره انسانها هم همین طور است؛ ما به چه دلیل میتوانیم این احتمال را نفی کنیم که من بگویم من خودم را مستقیما درک میکنم و به خودم علم حضوری دارم، اما از کجا که رفیقم هم جان داشته باشد؟ شاید رفیقم ماشین بسیار دقیقی است و وقتی من حرفی میزنم او بدون اینکه درک کند، جوابی میدهد. باز هم جز اینکه ما از همین آثار وجود، به این حالت معنوی او و صفت او علم داریم، چیز دیگری در کار نیست. صفات دیگری هم هست که این گونه است، مثل اینکه میگوییم فلان کس آدم مهربانی است، فلان کس آدم با ایمانی است، فلان کس آدم خوبی است، فلان کس آدم قسی القلبی است؛ اینها همه صفات و شؤون است و ما اینها را از راه همین آثار درک میکنیم.

بنابراین معلولهای عالَم میتوانند صفت علت خودشان را نشان بدهند؛ عظمت علت را نشان بدهند، علم علت را نشان بدهند. تعبیر «آیات» (نشانهها، آیینهها) هم که در قرآن کریم آمده است، همین است؛ میخواهد بفرماید مخلوقات آیینه پروردگارند؛ نه فقط آیینه وجودش، بلکه آیینه صفات پروردگار هم هستند، آیینه حکمت و قدرت و علم پروردگار.

ما از نظر کلی بحث کردیم و معنای نظم را گفتیم و کیفیت دلالت کردن نظم را بر ناظم و بر علم و ادراک ناظم بیان کردیم. یک مطلب دیگر باقی است که من خیال نمیکنم لازم باشد در این