کسی جایز نمیدانند به عنوان امر به معروف و نهی از منکر متعرض دیگران بشود، خصوصاً اگر آن تعرض شدید باشد و پای مزاحمت و زد و خورد و خونریزی باشد که آنوقت شرایط زیادی دارد.

دو شرط از شرایط امر به معروف و نهی از منکر از شرایط اولیه است که در همه موارد لازم است و خوارج فاقد هردو شرط بودند بلکه منکر یکی از این دو شرط بودند. آن دو شرط یکی بصیرت در دین است و یکی بصیرت در عمل. بصیرت در دین یعنی اطلاع کافی و صحیح در امور دینی داشته باشد، حلال را از حرام، واجب را از غیر واجب تشخیص بدهد، و اینها نداشتند، لهذا یک آیه قرآن را که میفرماید: إِنِ الْحُکمُ إِلَّا لِلَّهِ یقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیرُ الْفاصِلِینَ [1] دستاویز قرار دادند و جمله «لا حُکمَ الّا لِلَّه» را شعار خود ساختند در صورتی که این آیه ربطی ندارد به موضوعاتی از قبیل موضوع حکمیت و امثال آن.

اما بصیرت در عمل: در باب امر به معروف و نهی از منکر، شرطی ذکر میکنند تحت عنوان احتمال اثر، و شرطی ذکر میکنند تحت عنوان عدم ترتب مفسده؛ یعنی امر به معروف و نهی از منکر برای این است که معروف رواج بگیرد و منکر محو شود، پس در جایی باید امر به معروف و نهی از منکر کرد که احتمالًا این کار اثر داشته باشد و اگر میدانیم که قطعاً بیاثر است واجب نیست؛ دیگر اینکه این عمل برای این است که یک مصلحتی انجام شود، پس در جایی باید صورت بگیرد که مفسده بالاتری بر آن مترتب نشود. لازمه این دو شرط بصیرت در عمل است. آدمی که در عمل بصیرت ندارد نمیتواند پیشبینی کند که آیا اثری بر این کار مترتب هست یا نیست و آیا مفسده بالاتری هست یا نیست. این است که امر به معروفهای جاهلانه همانطوری که در حدیث آمده افسادش بیش از اصلاحش است.

در مورد سایر تکالیف، گفته نشده که شرطش این است که بدانی یا احتمال بدهی این کار تو فایده دارد، اگر احتمال فایده میدهی بکن و اگر احتمال نمیدهی نکن (و حال آنکه در هر تکلیفی- چنانکه قبلًا عرض کردم- فایدهای و مصلحتی منظور شده) زیرا تشخیص آن مصلحتها بر عهده مردم گذاشته نشده. درباره نماز گفته نشده اگر دیدی به حالت مفید است بخوان و اگر دیدی مفید نیست نخوان. حتی در روزه هم گفته نشده اگر احتمال میدهی فایده دارد بگیر و اگر احتمال نمیدهی نگیر. در روزه گفته شده اگر دیدی به حالت مضر است نگیر. همچنین در حج یا زکات یا جهاد این طور قیدی نشده، اما در باب امر به معروف این قید هست که ببین چه اثری و چه عکسالعملی دارد و آیا کار تو و عمل تو در جهت صلاح اسلام و مسلمین است یا نه؟ در این تکلیف هرکسی حق دارد بلکه واجب است که منطق را و عقل را و بصیرت در عمل را و توجه به