همان «اندیشه میکنم» است و بیش از این [چیزی] نیست؛ «اندیشه میکنم» [یعنی] اندیشه وجود دارد و «من میاندیشم» جز «من همان اندیشه هستم» چیز دیگری نیست، نه اینکه «من» چیزی است و «اندیشه» چیز دیگر و «من» چیزی است که میاندیشد و من چون میاندیشم پس من وجود دارم. نه، من یعنی مجموعه همین اندیشهها و خاطرات متسلسلی که مرتب و پشت سر هم یکدیگر را تعقیب میکنند و ما خیال میکنیم یک چیز است. این مثل آن است که ما در کنار جوی آب نشستهایم و این ذرات آب که ملکولهایی جدا از هم هستند درست مثل فوج سربازی حرکت میکنند و از جلوی ما رد میشوند، ولی چشم ما که آحاد را نمیبیند خیال میکند این آب یک موجود است که امتداد و کشش دارد و میرود، در حالیکه یک موجود نیست، واقعا متکثر و متعدد است و ما خیال میکنیم یکی است. یا مثل زنجیری است که از جلوی ما عبور بدهند که این حلقات متصل به یکدیگر میآیند و میگذرند و ما خیال میکنیم زنجیر خودش یک واقعیتی است، در حالیکه زنجیری وجود ندارد و زنجیر یعنی مجموع این حلقههایی که به یکدیگر متصل هستند.

[خلاصه] این «من» به عنوان یک شیء دیگر وجود ندارد، «من» یعنی این حلقات خاطرات که پشت سر یکدیگر میآیند و میگذرند و همین است و چیز دیگری نیست.

ولی این مطلب مطلب درستی نیست. این خاطرات که میآیند و میگذرند، خاطرات مطلق نیستند، بلکه همه این خاطرات خاطرات وابسته هستند و لهذا اگر عین خاطرات ذهن من در ذهن شما بیایند، آن خاطراتْ وابسته به یک جا هستند و این خاطرات وابسته به جای دیگر؛ یعنی اگر من در ذهن خودم صورت مسجد شاه اصفهان را تصور میکنم، در ذهن من یک تصور مطلق نیست، در ذهن شما هم تصور مطلق نیست که بگوییم آن تصور حلقه زنجیری است و این تصور هم حلقه زنجیر دیگری است. آن تصور تصور وابسته به یک «منِ» خاص است و در واقع تجلیات آن «من» است. من میبینم، آن بینشی که در من وجود دارد بینش مطلق نیست، بینش من است؛ شما میبینید، باز بینشی که در شما وجود دارد بینش مطلق نیست، بینش شماست. اینها را نمیشود به دانههای زنجیر تشبیه کرد که هرکدام جداست و به هیچ جا ارتباط و اتصال ندارد. اگر تشبیه درستی باشد، اینها را به حبابهای روی یک آب باید تشبیه کرد. اگر ما یک آبی داشته باشیم که علیالاتصال بر روی آن حبابهایی پیدا میشود و روی آن را میگیرد، این طور نیست که حبابها جدا [از آن آب] باشد؛ یک شیء است که این حبابها دائما بر روی آن پیدا میشود، و [اگر دو آب داشته باشیم] این حباب حبابی است مال این آب و آن حباب حباب دیگری است مال آن آب و وابسته به آن.

به هرحال یکی از بزرگترین مشکلات در مسأله قیامت، بقای «من» و حفظ شخصیت «من» است. تا آنجایی که من احساس کردم، در کتاب ذره بیانتها توجهی به مسأله بقای شخصیت نشده