ملاک شخصیت و تشخص به این معنا قرار دهیم؟ آنوقت یک چیزی در ما وجود دارد که ملاک وحدت ماست؛ یعنی ما الآن خودمان را یک واحد واقعی درک میکنیم و همین واحد واقعی میخواهد در قیامت محشور شود؛ آن چیست؟ من که نتوانستم پیدا کنم، حالا اگر آقایان چیزی به نظرشان میرسد بگویند تا ما روی قضیه بحث کنیم.

من گمان نمیکنم اگر ما روح را قبول نکنیم و همان روح را هم ملاک تشخص و وحدت واقعی خودمان ندانیم، یا در موضوع عنصر سوم- که آقای مهندس بیان کردهاند و سؤال کردم و هنوز جواب ندادهاند- اگر همان عنصر سوم را خودآگاه ندانیم و ملاک خودآگاهی خودمان یعنی منِ خودمان را همان ندانیم [1]، [بتوانیم بقای شخص را توجیه کنیم.] به هرحال ما غیر از این فرض، فرض دیگری برای بقای شخص نداریم.

قرآن که خواسته است قیامت را تقریب کند، مرتب مثال احیاء و اماته در دنیا را ذکر کرده است، ولی اینها تشبیه است از حیثی (تشبیه همیشه از یک نظر است نه از جمیع جهات) و نمیخواهد بگوید عینا یک نوع قیامت واقعی است. آنچه در دنیا احیاء و اماته است، تجدید مثل است نه بازگشت شخص در همین دنیا. حیاتی که امسال در زمین و گیاهان است و از بین میرود، عینا همان حیاتی نیست که سال دیگر تجدید میشود؛ یعنی عین این اشخاص سال آینده به وجود نمیآیند، بلکه مثل و شبیه آنها به وجود میآیند. آنچه در دنیا وجود دارد تجدید امثال است و به اصطلاح بقای نوعی است نه بقای شخصی و فردی که یک شیء در دنیا [از بین برود و دوباره همان شیء عینا به وجود آید.] از جریانهای عادی طبیعی یک مثال هم نداریم که یک فرد و یک شخص بمیرد و همان فرد و همان شخص در دنیا بار دیگر زنده شود. [البته] آنچه در معجزات پیغمبران ذکر کردهاند که مردهها را زنده میکردند، نمونهای از قیامت است [2].

« من » در سخن دکارت

یک نکته را اینجا اضافه کنم و آن این است که این فکر در میان بسیاری از فرنگیها و غیر فرنگیها پیدا شده است که «من» یعنی مجموع همین خاطرات متسلسل (تسلسل خاطرات) و لذا این اشخاص به حرف دکارت از این نظر عیب گرفتهاند که [وقتی میگوید] «من میاندیشم پس من هستم»، من را یک چیز حساب کرده است و اندیشه را چیز دیگری. [میگویند] «من میاندیشم»