و در مقام حل مشکل هم برنیامدهاند. گو اینکه مبانی این کتاب به حل مشکل بقای شخصیت بیشتر کمک میکند ولی مستقیما وارد این بحث نشدهاند. اما در کتاب درس دینداری و کتاب راه طیشده متعرض شدهاند که من از درس دینداری- که بعد از راه طی شده نوشته شده و مختصرتر هم هست- چیزهایی یادداشت کردهام [1] و عرض میکنم، بعد خود آقای مهندس توضیحاتی خواهند داد.

نقد نظریات مهندس بازرگان در مسأله بقای شخص

در کتاب درس دینداری تحت عنوان «اثبات قیامت»- همان طور که جلسه قبل هم عرض کردم- چند مسأله ذکر شده است: مسأله تولید مثل انسان و سایر موجودات زنده، مسأله خواب و بیداری طبیعت، مسأله ثبات و بقای طبیعت (که هیچ موجودی در طبیعت معدوم نمیشود و هیچ معدومی موجود نمیشود)، فصل دیگری تحت عنوان «نمونههای فراوان زنده ماندن و یا زنده شدن مردهها در دنیا» (که اینها از قبیل بقای نسل و این جور چیزهاست) و مسأله امکان قیامت و بهشت و جهنم.

در قسمت اول (یعنی مسأله تولید مثل) این مطلب را پرورش دادهاند که «ذره ناچیز در شرایط مساعد، موجود زنده و با رشدی میشود که وارث خصوصیات و صفات پدر و مادر است.» اصل مبحث، مورد قبول است. میگویند: «طبیعت قادر است که عصارهگیری و خلاصهسازی کند و چند نسل را در یک محوطه کوچک که همان جرثومه حیاتی یا نطفه و تخم است قرار دهد و آن را حمایت و حفاظت نماید.» این در فصل اول است و مورد قبول است ولی حالا میخواهیم ببینیم در این مسأله ما چه اثری دارد.

در قسمت دوم که تحت عنوان «خواب و بیداری طبیعت» است، این مطلب را بیان کردهاند:

«جریان طبیعت همه خواب و بیداریهای متوالی است و قرآن هم بر این خواب و بیداریها و موت و حیاتها تکیه کرده است.» این هم مطلب درستی است. بعد میگویند: «و قیامت یکی از بیداریها و یا انقلابات است ولی در سطح زمین و خورشید و ستارگان، و بالاخره یک انقلاب یا بیداری یا حیات کلی است.» [2]

در قسمت سوم که «ثبات و بقای طبیعت» است، مسأله بقای ماده و انرژی و حتی بقای آثار [3] را ذکر کردهاند.

در قسمت چهارم مسأله زنده شدن مردگان و ادامه حیات روییدنیها از راه قلمهزدن و