مورد همه عالم است. قرآن اساسا راجع به عالم ماده بحث میکند نه فقط انسان. إِذَا الشَّمْسُ کوِّرَتْ. وَ إِذَا النُّجُومُ انْکدَرَتْ. وَ إِذَا الْجِبالُ سُیرَتْ [1] مربوط به قیامت است؛ یوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیرَ الْأَرْضِ [2] فقط ارضِ روح ما را نمیگوید، بلکه همین زمین را میگوید؛ و سایر آیاتی که در قرآن هست.

اینجا چیزهایی بوده است که علم قدیم قاصر بوده و نمیتوانسته از اینجا یک قدم جلوتر برود؛ یعنی نه اینکه امثال ملاصدرا اینجا که رسیدهاند کمیت شخصشان لنگ بوده، بلکه علم قدیم به شکلی بوده که اجازه نمیداده است یک قدم جلوتر بروند. ولی علم امروز در اینجا جلوی ما را باز کرده و همین راهی که آقای مهندس با اتکاء به علم امروز رفتهاند بسیار راه مفیدی است. در میان قدمای ما فقط مرحوم آقا علی مدرس [3] در این زمینه حرفهایی زده که [از آنها] بوی این مطلب میآید.

حال، چرا علم قدیم اجازه نمیداده است؟ قبلا عرض کردم و حالا هم تکرار میکنم: در علم قدیم این حرفها نمیتوانسته مفهوم داشته باشد که خورشید و ماه یک روز پیر بشوند و از بین بروند و زمین ما ساقط شود، چون بر اساس فلکیات قدیم، افلاک حقایقی ازلی و ابدی بودهاند و زمین هم موجودی بوده که برای همیشه باید در مرکز عالم باقی بماند. خراب شدن عالم به طور کلی، برای آنها از نظر علمی نمیتوانسته مفهوم داشته باشد و هر وقت هم این مطلب را میگفتند، تعبدا میگفتند ولی از نظر علمی نمیتوانستند توجیه کنند.

حالا که قرآن تصریح میکند: وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیاتٌ بِیمِینِهِ [4] «زمین در آن روز در قبضه خداست و آسمانها به دست قدرت الهی در هم پیچیده میشود»، اگر ما این مرحله را هم توانستیم حل کنیم یک قدم بسیار بزرگی برداشتهایم [5]؛ یعنی مرحلهای که تمام عالم به سوی قیامت میرود که آن خواصی که عرض کردم، پدید میآید، یعنی نظامات عوض میشود و تغییر میکند و عالم میرود به سویی که در آنجا انسانها دیگر پیری و فرسودگی و مردن ندارند، تکلیف و اجل و مهلتِ مقرَّر و وسوسه نمیتواند وجود داشته باشد، و در آنجا حیات بر