و شاید حتی خود بُعد هم از ساختههای روح و ذهن ما باشد [1]. ما خیلی نمیتوانیم میان آنچه که از این عالم درک میکنیم مرز قائل بشویم که چقدر آن روحی است و چقدر آن [مادی.] لذتهایی که ما درک میکنیم، درست است که یک عامل محرکی در بیرون دارد، ولی نفسِ لذت را ما در درون خودمان خلق میکنیم. لذت در ماده وجود ندارد بلکه محرکش در ماده وجود دارد. حتی لذتهای جسمانی هم مخلوق روح ماست، منتها در اینجا که هستیم محرکی از بیرون باید وجود داشته باشد. وقتی محرک در بیرون بود، آنوقت مُعِدّ میشود برای اینکه ما این لذت را در درون خودمان خلق کنیم. در آن وقتی که یوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیرَ الْأَرْضِ میشود، همه آن چیزهایی که امروز با روح خودمان با عامل مادی خارجی ایجاد میکنیم، با حکومت روح (یا به تعبیر آقای مهندس: با حکومت عنصر سوم) ایجاد میکنیم. منتها آنها معتقدند روح هم خودش جسم دارد و ما الآن دارای دو جسم هستیم: یکی جسم مادی و دیگری جسم روحی، و جسم روحی ما دارای ابعاد است و مفاهیم ریاضی را که ما در ذهن خودمان تصور میکنیم و برایش ابعاد خلق میکنیم و در عالم ذهن تقسیم میکنیم، واقعا ما بُعد ریاضی را در ذهن خودمان خلق میکنیم و رویش حساب میکنیم، نه اینکه آن که در ذهن ماست بُعد ندارد و فقط تصوری است از بُعد؛ تصور بُعد غیر از خود بُعد است.

ما هر جا که درباره ریاضیات فکر میکنیم و همه ابعادی را که تصور میکنیم، نه این است که ابعاد خارج را میبینیم، بلکه همان ابعاد ابعادی است که ذهن ما قدرت خلاقیت آن را دارد و آن را در خودش خلق میکند.

امثال ملاصدرا گفتهاند معادْ جسمانی است، اما معاد جسمانی را بردهاند در داخل خود روح و عالم ارواح؛ یعنی گفتهاند این خصایص جسمانی در عالم ارواح وجود دارد و این فاصلهای که قدما از قبیل بوعلی میان روح و جسم قائل بودهاند و فقط عقل را روحی میدانستند و غیر عقل را روحی نمیدانستند، این فاصله وجود ندارد.

نظر ملاصدرا هم معاد قرآن را توجیه نمی کند

اما البته این مطلب هم مشکل را حل نکرده است؛ یعنی ما این را با مجموع آیات قرآن نمیتوانیم [تطبیق کنیم.] حرف، حرف خیلی خوبی است و آن را با دلایل علمی هم میشود تأیید کرد، ولی معاد قرآن را با این مطلب نمیشود توجیه کرد، چون معاد قرآن تنها در مورد انسان نیست بلکه در