بالاتر، در هر جای عالم [1]، آیا این تشکیلات و نظمی که الآن وجود دارد، تنها علت فاعلی برایش کافی بوده؟ یعنی همینکه نیروهایی وجود داشته باشد، بدون اینکه این نیروها خودشان دارای شعور و ادراک و فهم باشند و وسیلهای را از میان صدها هزار وسائل برای یک هدف انتخاب کنند، بدون اینکه یا خودشان شعور داشته باشند یا یک قوه شاعر آنها را تحت اداره و اراده خودش قرار بدهد، آیا عالم قابل توضیح است یا نه؟ مثلا ما همین مقدار که دندانهای [2] یک انسان را نگاه میکنیم، میبینیم تناسب بسیار کاملی میان دندانهای جلوی دهان (ثنایا) تا دندانهای نیش و کرسی، با مواد غذایی که بدن احتیاج دارد وجود دارد، که مواد غذایی را اول قطع کند، ببرد و تکه پاره کند، بعد آسیا کند و بعد انسان آن را بلع کند. آیا اینها روی انتخاب به وجود آمده؟ در اینکه نیرویی بوده که اینها را به وجود آورده شکی نیست، [سؤال این است که] آیا اینها انتخابشده هستند، یا اینکه رابطه اینها با هدف و نتیجهای که بر وجود اینها بار است یک رابطه تصادفی است؟

جنس ماده که دارای رحم است، دارای پستان هم هست و بچه که در رحم مادر قرار میگیرد، پستان مادر شیر میکند؛ آیا این، انتخاب شده یا انتخاب نشده؟ اینها را باید حساب کنیم. آیا واقعا پستان در جنس مادهای که بچههایش خلقت و احتیاجات مخصوصی دارند، با این تشکیلات و نظم، حتی با آن دگمه سر پستان با آن طرزی که شیر را ترشح میکند، آیا اینها انتخابشده هستند یا انتخابشده نیستند؟ و همچنین سایر قسمتها.

نقش علم در برهان نظم

اینجاست که علم به ما کمک میکند. علم تجربی و آزمایشی هرچه که پیش برود کمک میکند، چون علم تجربی و آزمایشی هرچه بیشتر روی اشیاء طبیعت مطالعه کند، به نظامات داخلی آنها بیشتر پی میبرد. مثلا تشریحِ قدیم تا حدودی به تشکیلاتی که در چشم بود پی برده بود و حتی اسمهای پردههای چشم اسمهای قدیمی است، اما کجا قدیم به این همه نظامات دقیقی که امروز برای چشم ذکر میکنند- که اصلا انسان حیرت میکند- پی برده بود؟! علم وقتی پیش میرود نظامات بیشتری کشف میکند، نظاماتی که از وجود انتخاب، اختیار، تدبیر و اراده، بیشتر حکایت میکند. پس معنی کمک علم در اینجا این است.

. اگر ما فقط در یک قسمت هم مطالعه کنیم کافی است، چون در یک جا که دلیل پیدا کنیم کافی است.