که نوشت، در دومی همین طور؛ باید انتخاب کند، یعنی یک راه را از میان صدها راه انتخاب کند. از نظر علت فاعلی، به هزار شکل میشود این حرف اول را نوشت، به هزار شکل هم حرف دوم و به صد هزار شکل حرف سوم، ولی او پی در پی انتخاب میکند. پس شعور و درک و فهم لازم دارد؛ باید بفهمد چه رابطهای میان این عمل و آن نتیجه وجود دارد تا خوب بتواند انتخاب کند.

در این جور موارد میگوییم تنها فرض علت فاعلی (یعنی وجود نیرویی که برای این کار از نظر مقدار کافی باشد) کافی نیست، بلکه اداره و کنترلی هم برای این نیرو باید وجود داشته باشد، انتخاب و اختیار باید وجود داشته باشد، به طوری که کلمه «برای» در آنجا محقق بشود؛ یعنی هر چیزی نشان بدهد که وسیله است برای هدفی.

اینجاست که میگوییم تنها فرض علت فاعلی برای به وجود آمدن این شیء کافی نیست و حتما باید فرض علت غایی هم بشود، که عبارةٌ اخری از این است: باید حتما فرض کرد که فاعلْ دارای قوه شعور (به معنی فهم و درک این کار) و حکمت و تدبیر بوده است به طوری که نیروی خودش را اداره و انتخاب میکرده است و همیشه سر دوراهیها، بلکه هزارراهیها قرار میگرفته و از میان آنها یکی را که مناسب بوده اختیار میکرده، باز در قدم دوم سر دو راهی، سه راهی، ده راهی، هزار راهی بلکه یک میلیون راهی قرار میگرفته و باز راه مناسب را انتخاب میکرده، و باز همین طور.

این، عبارت است از نوع نظمی که از وجود علت غایی حکایت میکند. به همین دلیل است که ما به هیچ قیمتی حاضر نیستیم که بدون علت غایی، وجود بسیاری از چیزها را در این عالم بپذیریم. مثلا مؤلفی کتابی تألیف میکند یا مقالهای مینویسد، آیا شما نمیگویید که نویسنده این مقاله- احیانا اگر مقاله خوبی باشد- مرد باسوادی است؟ میگویید مرد باسواد و باذوقی است. از شما میپرسم سواد یا ذوق و معلومات را در اشخاص از کجا اطلاع پیدا میکنید؟ آیا مستقیما میشود انسان معلومات و ذوق کسی را احساس و مشاهده کند؟ نه، ذوق امری است که با چشم دیده نمیشود، با دست هم لمس نمیشود، حتی با چشم مسلح و ابزار هم نمیشود تشخیص داد و هرکسی هم تشخیص داده، از این راه نبوده. ما سعدی را که میگوییم شاعر بسیار باذوقی بوده، ذوق او را از کجا درک کردیم؟ ما فقط اثر را میبینیم؛ وقتی اثر را میبینیم، میبینیم اثری است که اگر سعدی آدم کودن و بیذوق و بیفهمی میبود، خود به خود چنین آثاری از او به وجود نمیآمد.

آیا در خلقت عالم، نظم ناشی از علت غایی وجود دارد؟

حالا ما باید راجع به خلقت عالم و خلقت موجودات مطالعه کنیم و ببینیم در به وجود آمدن این اشیاء، همین انسان، همین گیاهها و بلکه تمام نظاماتی که در عالم هست از منظومه شمسی گرفته تا