خلقی داشته باشد و وجود خلقی منتهی به وجود امری شود و وجود زمانی مبدل به وجود غیرزمانی شود.

حرفی که ملاصدرا در این زمینه گفت همین بود و همچنین او گفت آیه سوره مؤمنون همین مطلب را بیان میکند. (این آیه [1] فقط جنس را بیان میکند، اما هیچ بیان نمیکند این جنس که «مِنْ عند اللَّه» و از نزد پروردگار [2] است، به چه شکل و به چه کیفیت پیدا شد).

روح، وجهه امری انسان

آن آیه سوره مؤمنون این است که بعد از اینکه مراتب خلقی انسان را بیان میکند، میگوید: ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ [3] ما «همین» را چیز دیگرش کردیم (خلق در اینجا یعنی مخلوق). غیر از اینکه بگویند «چیز دیگر» تعریف دیگری ندارد. در آیات دیگر میگوید: فَإِذا سَوَّیتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی، ولی در اینجا تصریح میکند که «همین» را خلق دیگرش کردیم.

به هرحال آنچه مسلّم است این است که از آیات قرآن چنین استنباط میشود که انسان دارای دو وجهه وجودی است: وجهه خلقی و وجهه امری، و آن وجهه امری است که در بعضی جاها روح نامیده شده است، همان طور که در غیر انسان هم روح اطلاق شده است. اگر ما حقیقت وحی را هم روح بدانیم، باز درست گفتهایم چون وحی الهی هم مسلّما یک حقیقتی است که از افق مافوق زمان و مکان بر افق زمان و مکان وارد میشود؛ یعنی آن هم از جنس امر پروردگار است و یک وجود تدریجی نیست که باید نطفهاش در طبیعت پیدا شود و در زمان و مکان تکامل پیدا کند، بلکه وقتی زمینه اینجا آماده شد، وحی هم که از جنس امر پروردگار است فرود میآید.

این، خلاصه نوع توجیهی است که آقای طباطبایی کردهاند و البته عرض کردم که این ابتکار ایشان نیست؛ قبل از ایشان، دیگران این حرف را گفتهاند و حتی در کلمات ملاصدرا هم همین حرفها هست که «امر» با «خلق» در قرآن فرق میکند و خلاصه دیگران هم از این موارد استعمال مختلف، خواستهاند همین استنتاجها را بکنند. ولی یک مطلب هست و آن این که این آقایان مدعی هستند غیر از روحی که در عرض ملائکه قرار گرفته است و غیر از روحی که در مورد وحی است