(اعم از اینکه خود آیات قرآن باشد یا فرشته حامل وحی)، در مورد موجودات این عالم، در غیر انسان، کلمه روح اطلاق نشده است؛ یعنی مثلا ما در قرآن چیزی نداریم که از آن استنباط شود گیاهان یا حیوانها [1] هم دارای نوعی روح که یک موجود امری باشد هستند؛ یا در جمادات این عالم [2] دیده نشده است که قرآن نام روح بر اینها بگذارد. ولی قدر مسلم در مورد انسان [روح] گفته است و در مورد حیوان الآن نمیتوانم اظهارنظر قطعی کنم.

ریشه های علمی فکر روح

مطلب دیگر اینکه میخواهیم ببینیم از جنبه علمی و فلسفی، این فکری که منتهی شده به فرضیه روح، از کجا پیدا شده است. یکی از دو ریشه این فکر، مسألهای است که در قدیم مطرح بوده و امروز هم مطرح است- شاید شکلش فرق کند- به نام مسأله «مادّه و قوّه». البته اینجا مقصودم «قوه» به مفهوم فلسفی است، یعنی مبدأ حرکت و اثر. این مفهوم با اصطلاح علمای فیزیک قدری فرق میکند. گفتهاند اجسام و اجرامی که ما در عالم میبینیم- مثل آب، آتش و هوا- در جسمیت و جرمیت و در بسیاری چیزها با همدیگر مشترک هستند، اینها در جسم بودن و در ماده بودن مانند یکدیگر هستند، پس چرا در خواص با یکدیگر اختلاف دارند؟ منشأ اختلاف خاصیت چیست؟ آمدند مرکبات را تجزیه کردند و بالاخره به عقیده خودشان به اشیائی رسیدند که آنها را بسیط دانستند و بحثها را روی آن بسائط بردند. (اگرچه آن بسائطِ قدیم را امروز بسیط و عنصر نمیدانند ولی در اصلِ فرضیه فلسفی فرق نمیکند؛ علمِ امروز هم بالاخره مرکبات را منتهی به بسائط میداند. علم فرق کرده، ولی فلسفه در این جهت فرق نکرده؛ فلسفه میگوید مرکبات باید منتهی شود به بسائط، علم هم میگوید مرکبات باید منتهی شود به بسائط. در قدیم علمْ مرکبات را منتهی میکرد به آب و خاک و هوا و آتش، ولی بعد معلوم شد که اینها خودشان مرکبند و بسائط و عناصر چیز دیگری هستند.)

میگفتند مرکبات را با عناصر میشود توجیه کرد (اگرچه توجیه آنها هم توجیه کاملی نیست)؛ میگوییم وقتی که چند عنصر با یکدیگر ترکیب میشوند چون هرکدام خاصیت جداگانهای دارند، این روی آن اثر میگذارد و آن روی این اثر میگذارد، این چیزی از اثر خودش را به آن میدهد و آن چیزی از اثر خودش را به این میدهد، و وقتی اثرهایشان را به یکدیگر دادند یک