قائل نباشید، مقدماتی که چیدهاید منتهی میشود به این که قائل به اینها بشوید. این است که ما میگوییم آنچه که در کتاب ذره بیانتها اثبات شده، به حق اثبات شده است. البته ما یک مناقشات جزئی که به اصل مطلب صدمه نمیزند داریم، ولی پیکره کتاب پیکره بسیار صحیحی است و همان حرف روحیون را میگویند. من نمیدانم تصور ایشان درباره روح چگونه بوده است که آن را نفی میکنند.

آیا مسأله روح یک فکر یونانی است؟

ایشان تأکید میکنند که مسأله روح یک فکر یونانی است. اولا بسیاری از حرفهای یونانیها ریشهاش از مشرقزمین است نه از خودشان، مخصوصا افکار فیثاغورس و افلاطون بسیار ریشه مشرقزمینی دارد و «روح» یک فکر افلاطونی است نه یک فکر ارسطویی، چون ارسطو منکر بقاء است. و افکاری که در مشرقزمین که مهد پیغمبران است بوده است، بسیاری از آنها از مبدأ نبوت است، یعنی پیغمبران این فکرها را پخش کردهاند. بنابراین ما اگر هم فرض کنیم که یونانیها چنین فکری داشتهاند، نمیتوانیم آن را صد درصد به تخیلات فردی و شخصیشان پایبند کنیم. سقراط که فکر روحی داشته، روشش هم روش پیغمبری بوده و این طور که مورخین فلسفه ذکر میکنند، روشش هیچ شباهتی به روش فلاسفه نداشته است. آن فکر یونانی در باب روح هم که در میان مسلمین آمد، نه فکر افلاطونیاش پذیرفته شد، نه فکر ارسطوییاش؛ یعنی بتمامه نه آن پذیرفته شد و نه این.

افلاطون معتقد بود روح یک جوهر جاویدان است که از ازل وجود داشته و بعد که جنین آماده میشود، مثل مرغی که بیاید در آشیانه جا بگیرد، میآید در این آشیانه جا میگیرد و بعد از مردن هم دوباره برمیگردد سر جای اول خودش. اما ارسطو معتقد بود نفس انسان با همه تفاوتی که با سایر قوا و نیروهای عالم دارد، در همین دنیا و با بدن پیدا میشود؛ یعنی وقتی که بدن پیدا و کامل میشود، روح هم همین جا حادث میشود و هیچ سابقه عالَم قبلی ندارد. و بعد هم معتقد شد که روح با مردن بدن فانی میشود (اگرچه این را نمیشود صد درصد به گردن ارسطو گذاشت.

شاید بسیاری از حکمای اسلامی بخواهند هرطور که هست تحلیل کنند که ارسطو قائل به بقای روح است، ولی امروز معتقدند که ارسطو قائل به بقای روح نبوده و در رساله نفسِ او هم که الآن موجود است، سخنی از بقای روح وجود ندارد).

عقیده حکمای اسلامی درباره روح

حکمای اسلامی در پیدایش روح عقیده ارسطو را گرفتند و گفتند روح سابقه قبلی ندارد و