موجودی نیست که قبلا وجود داشته، بلکه در همین جا موجود میشود، ولی در ادامه وجود، حرف افلاطون را گرفتند و گفتند اما بعد باقی میماند.

آقای مهندس بازرگان در کتاب راه طی شده تصریح میکنند: «عقیده تجرد روح، عقیده یونانی است ولی فلاسفه دوره به دوره که آمدند، قدری حرف خودشان را کوچک کردند؛ قبلا میگفتند روح مجرد است، عقل مجرد است، قوه خیال مجرد است و حتی تمام قوای ادراکی مجرد است، ولی تدریجا کاستند و کمکم فقط به تجرد قوه عاقله قائل شدند.»

اتفاقا قضیه برعکس است. ارسطو قائل به تجرد نبود و روح را مادی میدانست، بوعلی سینا و امثال او فقط قائل به تجرد قوه عاقله شدند و لهذا از نظر فلسفی تنها به معاد روحانی قائل شدند، ولی بعدها هرچه که [زمان] پیش آمده اعتقاد به تجرد روح بیشتر شده؛ به ملاصدرا و امثال او که رسید قائل شدند که تمام قوای حیاتی انسان یک وجهه مادی دارد و یک وجهه تجرد، و همراه تمام قوای حیاتی مادی انسان یک قوای مجردی هست، و انسان وقتی که میمیرد آن که از انسان جدا میشود تنها عقل نیست، بلکه خیال و حافظه و قوه باصره و قوه سامعه و ... نیز هستند.

یک خصوصیتی که حکمای اسلامی برای اولین بار گفتهاند و ملاصدرا میگوید من این جمله را از قرآن الهام گرفتهام، این است که او حتی حرف ارسطویی را هم به عنوان اینکه روحْ همراه بدن یکمرتبه پیدا میشود، انکار کرد. او چون قائل به تکامل ماده بود و میان مادیات و مجردات برخلاف دکارت که دوگانگی و تباین قائل است، دوگانگی و تباین قائل نبود، گفت خود ماده در حرکات خودش که به [سوی] تکامل میرود، تبدیل به روح میشود. یعنی این فکر مجردی که الآن در مغز شما هست، یک روزی گندم یا سبزی یا گوشت بوده و همان است که به این تبدیل شده است. ماده در حرکات جوهری خودش به سوی بالا میرود و هرچه که رو به سوی بالا و تکامل برود به سوی تجمع وجودی میرود و هرچه به سوی تجمع وجودی برود به سوی تجرد میرود؛ میرود به حدی که خودآگاه میشود و خودآگاهی مساوی است با تجرد همیشگی.

بنابراین، ما حتی نظریه فلاسفه اسلامی را هم نمیتوانیم بگوییم از یونانیها گرفته شده است تا چه رسد به این همه آثاری که در متن اسلام داریم.

مقصود از « روح » در آیه سوره اسراء

یک مطلبی که ایشان خیلی روی آن تکیه کردهاند این است که گفتهاند: «به غلط آمدهاند و گفتهاند که مقصود از «روح» در آیه «وَ یسْئَلُونَک عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» [1] روحِ انسان است، و