2. خطبه 107

در خطبه 107 هم راجع به میتِ در حال احتضار میفرماید: یرَدِّدُ طَرْفَهُ بِالنَّظَرِ فی وُجوهِهِمْ در حال احتضار چشمهایش را این طرف و آن طرف برمیگرداند و به چهره بازماندگانش نگاه میکند. یری حَرَکاتِ الْسِنَتِهِمْ وَ لا یسْمَعُ رَجْعَ کلامِهِمْ میبیند زبانهایشان حرکت میکند اما صدایشان را نمیشنود [1]. ثُمَّ ازْدادَ الْمَوْتُ الْتِیاطاً بِهِ باز مرگ چنگهای خودش را بیشتر فرو میبرد. فَقَبَضَ بَصَرَهُ کما قَبَضَ سَمْعَهُ دید را هم از او میگیرد همچنان که شنوایی را گرفته بود. وَ خَرَجَتِ الرّوحُ مِنْ جَسَدِهِ و روح از جسد او بیرون میرود. فَصارَ جیفَةً بَینَ اهْلِهِ بعد از آن یکمرتبه همین انسانِ موجودِ زنده به یک مردار در میان خانواده تبدیل میشود.

آیا از تعبیر وَ خَرَجَتِ الرّوحُ مِنْ جَسَدِهِ استنباط نمیشود که از نظر امیرالمؤمنین ماهیت حقیقی مرگ، خروج روح از بدن است؟

3. خطبه 110

خطبه مختصر دیگری هست که حضرت راجع به توصیف ملکالموت سخن میگوید و عجزی را که بشر از توصیف ملکالموت دارد ذکر میکند که ما ملکالموت را نمیتوانیم توصیف کنیم تا چه رسد خدای ملکالموت را. میفرماید: آیا هرگز وجود ملکالموت را وقتی که برای قبض روح داخل خانه کسی میشود احساس کردهای؟! هَلْ تُحِسُّ بِهِ اذا دَخَلَ مَنْزِلًا؟! آیا احساس میکنی او را وقتی داخل منزلی شود؟! امْ هَلْ تَراهُ اذا تَوَفّی احَداً؟! آیا وقتی که قبض روح میکند، تو او را میبینی؟! هرگز نمیبینی. بالاتر، ملکالموت نه تنها میآید در منزل قبض روح میکند [بلکه] جنین را هم در رحم قبض روح میکند. میگوید راستی تصور تو درباره ملکالموت چیست؟ آیا واقعا ملکالموت جسمی است که میآید داخل خانهها میشود یا داخل رحم مادر میشود و در آنجا روح را قبض میکند؟! بَلْ کیفَ یتَوَفَّی الْجِنینَ فی بَطْنِ امِّهِ؟ اینکه جنین گاهی میمیرد و ملکالموت او را در شکم مادر قبض روح میکند، چگونه است؟ ایلِجُ عَلَیهِ مِنْ بَعْضِ جَوارِحِها؟! آیا ملکالموت جسمی است که از بعضی از اعضاء و جوارح این زن [2] وارد میشود و قبض روح میکند؟! امِ الرّوحُ اجابَتْهُ بِاذْنِ رَبِّها یا نه، او نمیرود و لزومی هم ندارد او برود تا روح را بگیرد؛ بلکه او به اذن پروردگار میخواهد و روح به اجازه پروردگار خواسته او را اجابت میکند. امْ هُوَ ساکنٌ مَعَهُ فی احْشائِها یا نه، اساسا ملکالموت در بیرون و جای دیگری نیست که بخواهد بیاید