آنجا، بلکه همیشه همراه همان زن است (یعنی این هم خودش یک فرضی است در باب ملکالموت که همیشه همراه همه کس است). بعد میفرماید: کیفَ یصِفُ الهَهُ مَنْ یعْجِزُ عَنْ صِفَةِ مَخْلوقٍ مِثْلِهِ؟! بشری که قدرت ندارد یک مخلوق خدا را توصیف کند، چگونه میتواند ادعا کند خدا را آنچنان که هست توصیف کند؟!

غرضم این جمله است: امِ الرّوحُ اجابَتْهُ بِاذْنِ رَبِّها یا اینکه او میخواهد و روح اجابت میکند.

آیا این تعبیر نمیرساند که امیرالمؤمنین در باب مردن و روح این طور میاندیشیده است [که ماهیت مرگ خروج روح از بدن است؟]

این سه قسمتی که از نهجالبلاغه خواندم صراحت بیشتری داشت؛ سه قسمت دیگر هم میخوانم که آنها به این صراحت نیست.

4. خطبه 163

خطبهای است که حضرت در آن، خلقت همه طیور و بیشترْ خلقت طاووس را توصیف کرده است؛ یعنی عجایب خلقت طاووس را به عنوان دلیلی بر وجود خداوند بیان کرده است. در آخر خطبه میفرماید: سُبْحانَ مَنْ ادْمَجَ قَوائِمَ الذَّرَّةِ وَ الْهَمَجَةِ الی ما فَوْقَهُما مِنْ خَلْقِ الْحیتانِ وَ الْفِیلَةِ منزّه است آن که قوائم و پاها در درون مورچهها و مگسهای ریز تا آن بزرگترها که ماهیها و فیلهای بزرگ است، قرار داد. وَ وَأی عَلی نَفْسِهِ انْ لایضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمّا اوْلَجَ فیهِ الرّوحَ الّا وَ جَعَلَ الْحِمامَ مَوْعِدَهُ [1] و بر خود قرار داده که هیچ جسمی از اجسامی که روح را در آنها قرار داده است حرکت نکند مگر اینکه مرگ را هم موعد آنها قرار داده است؛ یعنی سنت الهی است که در هرجا روح را قرار داده است مرگ را هم قرار بدهد.

اینجا هم باز میبینیم تعبیر «روح» آمده است ولی به تعبیر «اوْلَجَ فیهِ الرّوحَ» یعنی روح را وارد و داخل کرد. دلالت اینجا همین مقدار است که میفرماید روح را داخل کرد. ولی ممکن است کسی مناقشه کند که اینجا از بیرون رفتن و استقلال روح سخنی نیست و فقط سخن از وارد کردن روح است و شاید در اینجا مقصود از روح همان حیات باشد و مثلا بگوییم مقصود این است که با مردن شخص، حیات هم به کلی فانی میشود و از بین میرود، خصوصا اینکه همه حیوانات را هم از کوچکترین ذرات گرفته تا بزرگترینشان داخل کرده است. البته نه اینکه بخواهم بگویم این اشکالِ واردی است، میخواهم بگویم ممکن است در این دلالت کسی مناقشه کند. ولی این مناقشه هم مناقشه صحیحی نیست، برای اینکه [مطابق این خطبه] همه حیوانات دارای روح هستند- از