عرض میکنم (بدون اینکه ادعا کنم همه آنچه را که در نهجالبلاغه ممکن است به آن استشهاد کرد پیدا کردهام) برای اینکه میخواهیم اولْ نظر اولیای اسلام را در این جهت بدانیم.

روح در نهج البلاغه

1. خطبة الغرّاء

چند خطبه مفصل در نهجالبلاغه داریم که یکی از آنها به نام «خطبة الغرّاء» معروف است. در این خطبه مثل سایر خطبههای مفصل موضوعات مختلفی هست و از آن جمله در مواعظ، حضرت مسأله مرگ و وضع شخصِ در حال احتضار را یادآوری میکند، آن وقتی که در حال جان دادن است و اقاربش اطرافش را گرفتهاند و مأیوسند و گریه میکنند و او قسمتی از حواسش تعطیل شده و قسمتی از حواسش کار میکند. تعبیر حضرت این است: فَهَلْ دَفَعَتِ الْاقارِبُ اوْ نَفَعَتِ النَّواحِبُ وَ قَدْ غودِرَ فی مَحَلَّةِ الْامْواتِ رَهیناً آیا نزدیکان میتوانند از او دفاع کنند یا این نوحهگریها سودی به حال او میبخشد پس از آنکه او در محله اموات (قبرستان) گرو واقع شد. وَ فی ضیقِ الْمَضْجَعِ وَحیداً و در تنگنای گور تنها ماند. قَدْ هَتَکتِ الْهَوامُّ جِلْدَتَهُ حشرات زمین پوستش را پارهپاره کردند. وَ ابْلَتِ النَّواهِک جِدَّتَهُ وَ عَفَتِ الْعَواصِفُ آثارَهُ هلاککنندگان، کارهای جدّی او را از بین بردند و بادهای تند آثار و ساختمانهای او را از بین بردند. وَ مَحَا الْحَدَثانُ مَعالِمَهُ نشانههایی که در دنیا از خودش باقی گذاشته بود، حوادث روزگار همه را محو کرد. وَ صارَتِ الْاجْسادُ شَحِبَةً بَعْدَ بَضَّتِها بدنها پس از آن طراوت، پوسیده و خاک شده گردید. وَ الْعِظامُ نَخِرَةً بَعْدَ قُوَّتِها استخوانهای او پوسیده شد پس از آنکه روزی نیرومند بود. وَ الْارْواحُ مُرْتَهَنَةً بِثِقْلِ اعْبائِها بدنها و استخوانها در قبر پوسید ولی روحها در گرو سنگینی کارها و اعمال خودش است (اینجا مقارنهای شده میان ارواح و اجساد). موقِنَةً بِغَیبِ انْبائِها در حالی که یقین کرده است به خبرهای غیبی که در دنیا به او میدادند و باور نمیکرد.

لاتُسْتَزادُ مِنْ صالِحِ عَمَلِها وَ لا تُسْتَعْتَبُ مِنْ سَیئِ زَلَلِها [1] در آن وقت به او نمیگویند یک مقدار عمل صالح بیشتر کن (چون دیگر آنجا جای عمل نیست) و کارهای بدی هم که کرده است، دیگر آن وقت فایده ندارد که توبه و استغفار کند.

غرضم این چند جمله است که میفرماید: صارَتِ الْاجْسادُ شَحِبَةً بَعْدَ بَضَّتِها ... بدنها و استخوانها پوسیده است ولی روحها در گرو اعمال هستند در حالی که در آنجا یقین کردهاند به چیزهایی که در دنیا یقین نمیکردند. آیا این نمیرساند که در نظر امیرالمؤمنین روح یک مسأله است و جسد مسأله دیگری و انسان وقتی مُرد بدنش میپوسد و روحش در عالم دیگری باقی است؟