وَ الْأَرْضُ [1]، که نه تنها خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ [2]، بلکه خالِدِینَ فِیها که دیگر اصلا نهایتی نداشته باشد).

معنای عبث نبودن خلقت

ما اول باید مفهوم عبث و لعب و باطل را درک کنیم تا بتوانیم مفهوم آیه قرآن را درک کنیم. شما صرف خلقت یک موجود را در نظر بگیرید. مثلا اگر یک سنگ امکان موجودیت دارد و عالم خلقت آن را به وجود بیاورد و امکان بقائش هم در یک مدت محدود باشد، بعد که این سنگ فانی شود و از بین برود، اگر هیچ قیامتی هم نباشد آیا میشود گفت این خلقت عبث است؟ مقصود از عبث چیست؟ مقصود از نقطه مقابلش چیست؟ خلقت چگونه باید باشد که عبث نباشد؟

ما خلقت را چطور باید فرض کنیم که عبث نباشد؟ اینجا به دو نحو میشود مطلب را بیان کرد [3].

بیان اول

بعضی مطلب را این طور بیان میکنند که خلقت آنوقت عبث نیست که منتهی به بقا شود؛ خلقتی که آخر و نهایتش فناست، عبث است. اگر موجودی برای بقا و برای اینکه همیشه از ناحیه پروردگار فیض بگیرد آفریده شد، این یک هستی است (در مقابل نیستی) و دوام است و بنابراین عبث نیست. ولی اگر صرف [این است که] یک موجود خلق میشود، بعد هم نیست میشود (هستیای است که پشت سرش نیستی است) و هیچ ارتباطی هم میان این موجود و موجود دیگری نیست که بگوییم این موجود آفریده شده برای موجود دیگری که آن موجود میتواند باقی بماند، این عبث است.

این طور تقریر کردهاند که مفاد این آیات این است که خلقت برای بازگشت به پروردگار است؛ اشیاء آفریده شدهاند و آمدهاند در این عالم برای اینکه بازگردند به سوی پروردگار و برای اینکه به ابدیت بپیوندند و برای اینکه هیچ وقت فانی نشوند؛ منتها باید قائل شویم که تمام عالم به سوی ابدیت میرود و هیچ چیزی فانی نمیشود و همه فناها نسبی است و همه اشیاء و از جمله