انسانها- همان طور که از بعضی آیات قرآن استنباط میشود- به نحوی به سوی پروردگار بازگشت میکنند؛ اشیاء آفریده شدهاند که کمال خودشان را در این عالم طی کنند، و پیمودن راه کمالشان همان و ملحق شدن به خداوند و باقی بودن به بقای خداوند همان. پس در این آیات میخواهد نفی نیستی بکند؛ نفی عبث کردن نفی نیستی است و اشعار به این است که «عبث نیست» و «باطل نیست» یعنی نیستی نیست، یعنی هرچه هست حق است و هرچه هست هستی و بقاء و دوام است برای همه ما.

بعضی هم میگویند لازم نیست قائل شویم- و حتی از قرآن هم شاید نتوانیم استنباط کنیم- که هیچ چیزی نیست نمیشود و همه چیز به سوی پروردگار باز میگردد. مقصود [از موجودی که نیست نمیشود] انسان و احیانا حیوانات است (اگر مقصود از وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ [1] وحوش و حیوانات باشد)، اینها به سوی پروردگار باز میگردند، ولی اینها زبده موجوداتند؛ یعنی در آن پیوستگیای که میان نظام کلی عالم هست، حرکات این نظام منتهی میشود به این موجودات و اینها غایت خلقت هستند و برای همیشه باقی هستند.

بنابراین بقاء و ابدیت انسان توجیه کننده خلقت انسان است، و خود انسان توجیهکننده خلقت سایر موجودات عالم است. پس هیچ چیز عبث نیست، چون هر چیزی برای حکمتی و فایدهای در نظر گرفته شده است و آخرین فایدهها و اثرها که سر به ابدیت و بقاء و همیشگی میزند انسان [2] است. پس وجود خورشید و ماه و زمین هم عبث نیست، برای اینکه همه اینها گهوارهای هستند برای این موجودی که باید به ابدیت بپیوندد.

این یک بیان بود و بعید هم نیست این بیان درست باشد که [به طور خلاصه، اینکه] قرآن گفته است اگر قیامت و ابدیتی نباشد پس خلقتْ لعب و عبث و باطل است، از راه مسأله غایت و غائیت است، به یکی از دو صورتی که گفتیم [3].

بیان دوم

بیان دوم که نزدیک به بیان اول است و شاید از نظری جامعتر و رساتر باشد، این است: لزومی ندارد ما اول مسأله بقاء و فناء را مطرح کنیم، بلکه قدری به وضع موجود و مشهود اتکاء میکنیم.

اگر فرض کنید یک صاحب شعوری (یک انسان عاقلی) کاری را با مقدماتی شروع کند که این مقدمات فقط با یک هدف بالخصوصی تناسب دارد ولی قبل از آنکه این مقدمات به آن نتیجه برسد