شما خدا را عبث کار، لاعب و بازیگر و مبطل (کسی که کاری که از او صادر میشود باطل است) فکر میکنید؟! این طور نیست، پس قیامت هست.

حال، نحوه این استدلال در سخن خداوند، و این مطلب که چه رابطهای است میان اینکه قیامتی نباشد و خلقت عبث باشد، باید توضیح داده شود، و بیان شود که چرا قرآن میگوید توجیه کننده خلقت فقط قیامت است؟ (خلاصه حرف قرآن این است که توجیه خلقت انسان، حشر انسان است و توجیه خلقت همه عالم هم باز وجود قیامت است.)

بیان اهل کلام

در این مورد اهل کلام بیانی دارند- و شاید اغلب در کتابهای معمولی همین بیان را ذکر میکنند- که البته بیشتر به خلقت انسان میخورد و این توجیه برای خلقت همه عالم به هیچ وجه کافی نیست. به این صورت بیان میکنند: انسان در این دنیا دارای اراده و اختیار و آزادی است و در سر راه او کار خوب و کار بد هردو قرار گرفته است؛ انسان میتواند کارهایی را انجام دهد که خوب است و میتواند کارهایی را انجام دهد که بد است، برخلاف حیوانات و نباتات و جمادات که برای آنها خوب و بد مفهوم ندارد. در دنیا افرادی کار خوب میکنند و افرادی کار بد. اگر قیامتی نباشد خوبها هدر رفته و بدها هم به کیفر نرسیده است، پس خلقت انسان به این نحوه عبث است، پس باید قیامتی باشد برای اینکه نیکوکاران پاداش خودشان را دریافت کنند و بدکاران هم به کیفر خودشان برسند تا خلقت انسان بالخصوص از آن جنبهای که استعداد نیکوکاری و بدکاری دارد، از لغویت خارج شود.

نقد بیان اهل کلام

اگر به این شکل بیان کنیم، باید آخرت را طفیلی دنیا تلقی کنیم و بگوییم چون انسان در این دنیا خلق شده و چون انسان خوب و بد را میفهمد و یک عده کار خوب میکنند و یک عده کار بد، برای اینکه این خوب و بدها در این عالم در یک کفّه قرار نگیرند، خداوند قیامت را خلق کرده است؛ یعنی خلقت قیامت فقط برای این جهت است که این نقص کار خلقتِ دنیای انسانها جبران شود. این حرف، حرف درستی نیست؛ یعنی با منطق خود قرآن هم جور درنمیآید که مسأله قیامت یک امر طفیلی باشد و اساسا با قانون خلقت هم جور درنمیآید که ما بگوییم خداوند یک عالمی را خلق میکند به طفیلی عالم دنیا (یک عالم به آن طول و عرض: وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ