میگوید که یک کیفیت جسمانی نیست، به امر خودش- از آن جهت که امر خودش است- از آن جهت روح میگوید که یک کیفیت جسمانی نیست؛ وجه مشترک همه اینها همین است که از سطح این دنیا پیدا نشدهاند و وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی [1] هستند و هر وقت در این دنیا پیدا شدهاند از متن دنیا پیدا نشدهاند، بلکه آنها را از بالای این دنیا به این دنیا آوردهاند.)

و ثانیا اگر فرض کنید ما از این آیات [2] صرفنظر کنیم و به لفظ و لغت روح هم ابدا کاری نداشته باشیم، آیا از آیاتی که ذکر شد، واقعا استنباط نمیشود که ماهیت مردنْ انتقال است؟ اگر ماهیت مردن انتقال و حیات بعد از این حیات است، انسان با یقین میتواند بگوید قرآن که همیشه دم از رُفات بودن [3] میزند، همین پیکر مرده را نمیگوید زنده است و این یک امر بسیار واضحی است.

پس قرآن به یک حقیقتی قائل است [4] که در بعضی جاها اسمش را «نفس» گذاشته و در بعضی جاها «روح». از آن جهت به آن «روح» میگوید که جنبه مافوق جسمانی دارد، و از آن جهت به آن «نفس» میگوید که خودِ انسان است. (چون اصل معنای نفس یعنی خود. وقتی میگوییم «جائنی زیدٌ نفسُه» یعنی زید خودش آمد، خودِ خودش آمد؛ یعنی وقتی میگویم «زید آمد» خیال نکن که مثلا نوکرش یا پسرش یا نامهاش آمده و من میگویم زید آمد، نه، خودش آمد.

همان کلمه «خود» است که ما میگوییم.) اینکه به روح «نفس» گفته شده است روی این حساب است که قرآن «خودِ» بشر را به آن نفس میداند. آن خود واقعی و منش واقعی و شخصیت واقعی انسان به همان نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی است و بدن جنبه آلت و عاریت دارد و چیزی شبیه لباس [5] برای آن است.

آیهای در قرآن هست که از آن، نکتهای در همین زمینه استفاده میشود. این آیه در سوره «سجده» است و از زبان کافران نقل میکند: وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ [6] «گفتند آیا آن وقت که ما در زمین گم شدیم، بار دیگر خلق میشویم؟!» در بعضی آیات دیگر (مثل آیه وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِی خَلْقَهُ قالَ مَنْ یحْی الْعِظامَ وَ هِی رَمِیمٌ [7]) کفار تکیهشان روی این مسأله است که مگر میشود یک استخوان پوسیده را دوباره زنده کرد، ولی در