میآورند نه فقط یک فلسفه خشک و خالی که علة العللی در دنیا وجود دارد.«قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکمْ وَ أَبْناؤُکمْ وَ إِخْوانُکمْ وَ أَزْواجُکمْ وَ عَشِیرَتُکمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کسادَها وَ مَساکنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیکمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا» [1] به این کسانی که مدعی ایمان هستند بگو اگر پدرانتان، فرزندانتان، برادرانتان، همسرانتان، ثروتتان، مسکن و خانهتان، هر چه که دارید، اگر اینها محبوبتر از خدا در نزد شما باشد پس بروید دنبال کارتان.

[قرآن نسبت به خدا] محبت به وجود میآورد؛ و این امری نبوده که بگوییم تقلیدی باشد؛ از چه کسی و از کدام مکتب میخواست تقلید کند؟!

رابطه انسان و خدا در قرآن

قسمت دیگر در این باب که دنباله این قسمت است، مسأله رابطه انسان و خداست، که چقدر عالی در قرآن توصیف شده است. وقتی که آدم فکر میکند که اگر به ما- بعد از اینکه کم و بیش با فرهنگهای زمان خودمان لااقل در این مسائل کمی آشنایی داریم- بگویند بیایید در این زمینه مطالبی بگویید، هرگز فکر و اندیشه ما به چنین چیزهایی در مورد انسان و وجدان انسان نمیرسد.

اولا این مطلب که عرض کردم دنباله مطلب پیش است. قرآن بشر را اینچنین معرفی میکند که آنچنان تشنه حقیقت است و آنچنان تشنه کمالات است که به هرچه برسد آرام نمیگیرد مگر به خدا برسد. ببینید این دو جمله چقدر زیبا و عالی و پرمغز و پرمعناست:«الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکرِ اللَّهِ». آنان که ایمان آوردند و کشتی دلشان با یاد خدا آرامش پیدا میکند. تا این جمله، همین قدر میگوید آنها که دلشان با یاد خدا [2] آرامش پیدا میکند. بعد فورا میگوید:«أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» [3] اما این را بدانید تنها با همین یک چیز است که دلها آرامش پیدا میکند.«بِذِکرِ اللَّهِ» چون مقدم بر «تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» است و باید مؤخر باشد مفید حصر است: تنها با یاد خداست که دلها آرامش پیدا میکند یعنی بشر به هر مطلوبی که برسد باز مضطرب است، باز قَلَق دارد، باز ناراحت و ناراضی است.

این آیه نیز در رابطه انسان با خداست:«یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ» ای نفس و ای انسانِ اطمینانیافته (که در آیه دیگر گفت که با چه چیزی اطمینان پیدا میکند)«ارْجِعِی إِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً» بازگرد به سوی پروردگارت در حالی که راضی و خشنودی و مرضی هستی و خدا هم از