هست، یکی میدان جاذبه و یکی میدان الکترو مغناطیس، ولی بعدها خودش به این فکر رسیده بود- حالا آن یک بحث جدایی است که از کجا به این فکر رسیده بود که نمیشود دو چیز در عالم باشد، عالم یک وحدتی دارد و قانون واحدی آن را اداره میکند. این است که در شرح حالش میگویند سی سال آخر عمرش تمام وقتش را روی این کار میکرد که بین این دو قانون هم یک تلفیقی بدهد یعنی بگوید یک قانون هست، یک میدان هست، یک جاذبه هست در عالم که الکترو مغناطیس یک حالتش است، مثلًا جاذبه مادی هم یک حالت دیگرش است که این را بالأخره تمام نکرد و دنبال کارش را دیگران گرفتند.

منظور بنده این است که پس قانونی در طبیعت هست ولی درک ماست که فرق میکند؛ و اگر این را ما قبول کنیم آنوقت قبول کردن معجزه هم برای ما آسانتر است برای اینکه معجزاتی که پیامبران میکنند طبق قوانین واقعی طبیعت انجام میشود منتها آن قوانین هنوز بر ما پوشیده است. ای بسا معجزات پیغمبران را در زمان خود آنها کسی نمیتوانست درک کند ولی صد سال بعد، دو قرن بعد یک راههایی پیدا شد که درکش برای انسان آسانتر گردید. پس قوانین وجود دارد و ما درکمان غلط یا ناقص است.

استاد: سؤال جنابعالی اول این بود که آیا من خودم این بیان را قبول دارم یا قبول ندارم؟ من بعد عرض میکنم که قبول ندارم. و اما بیانی که جنابعالی فرمودید به عنوان سؤال که آیا ایشان منظورشان چیست، منظور ایشان هر دوتاست یعنی به هر دو مطلب تکیه کردهاند، هم اینکه استنباطهای بشر راجع به قوانین علمی متغیر است یعنی آنچه را که قانون علمی میداند قانون جهان نیست، بعد معلوم میشود قانون جهان چیز دیگری بوده، و هم این را قبول ندارند که قانونی در جهان وجود داشته باشد که لایتخلّف باشد. هر قانونی را که شما فرض کنید که آن قانونِ واقعی است، اعم از آنکه بشر به آن رسیده یا نرسیده، میگویند بالأخره یک قانون قراردادی است که خدا آن را قرار داده؛ چون قانون قراردادی است و خدا قرار داده، برای ما تخلف از آن قانون غیر ممکن است چون این، قیام در مقابل مشیت الهی است، برای غیر خدا امر محالی است، اما برای خود خدا که دیگر امر محالی نیست و وقوع هم دارد. بستگی دارد به مشیتش. اینجور مشیت کرده، شده قانون واقعی؛ یکدفعه مشیتش را عوض میکند، میشود معجزه، که از نظر ایشان معجزه عوض شدن مشیت الهی است در مورد قانونی که خودش وضع کرده.

البته ما میگوییم این حرف درست نیست، منتها این چیزی که جنابعالی الآن فرمودید، با توجیه سوم که توجیه حکمای اسلامی است سازگار است، آنها هم معتقدند که قانون واقعی عالم تغییر پذیر نیست و استنباطهای بشر تغییر میپذیرد. آقای طباطبایی مخصوصا روی این مطلب