قراردادی بشری باشد و خداوند قراردادهایی داشته باشد که مثلا خاصیت آتش این است، خاصیت حرارت این است، خاصیت جسم این است؛ چرا خاصیت جسم این است؟ خاصیتهای حیات این است؟ خدا اینجور قرار داده. «قرار دادن» هم یک قرار دادن قراردادی است مثل قوانین موضوعه ما. هر روز هم خواست، خودش قانونش را عوض میکند. دست خدا که بسته نیست، «یدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ» حرف یهود بود که میگفتند دست خدا بسته است.

قائلین به این نظریه میگویند اینطور نیست، قوانین طبیعی هم به دلایلی یک سنت تغییرناپذیر واقعی دارد [1] و معجزه یک راز دارد. در عین اینکه جنبه آیت بودنش و غیر عادی بودن یعنی خارج از مرز بشر بودنش را قبول میکنند، ولی میگویند همین خارج از مرز بشر بودن هم با این مطلب که قوانینی که در جهان رخ میدهد یک سلسله قوانین قطعی و ضروری است، منافات ندارد.

آنوقت اینها هستند که دنبال راز و سرّ معجزات میگردند. آنهایی که معجزه را تأویل میکردند که اصلا وجودش را قبول نداشتند که دنبال رازش بروند. اینهایی هم که نظریه دوم را داشتند (مثل آقای شریعتی) اصلا به رازی قائل نیستند، میگویند که [قوانین طبیعی و از جمله معجزه] اصلا قراردادی است، امر قراردادی دیگر راز نمیخواهد. و اما آنهایی که قانون طبیعت را هم قانون ضروری میدانند دنبال رازی میگردند که آن راز با قطعی بودن قوانین طبیعی هم منافات نداشته باشد.

حکمای اسلام از قبیل بوعلی سینا [در این باره بحث کردهاند.] در دوران اول که فلسفه یونان را ترجمه میکردند اصلا صحبتی از نبوت و معجزات و این حرفها نبوده. از زمان فارابی اندکی این مسائل مطرح شده، بعد در زمان بوعلی توسعهای پیدا کرده که بعد هم بیشتر توسعه پیدا کرده است.

مخصوصا بوعلی در مسأله نبوت و معجزات، بیشتر از دیگران بحث کرده و او خواسته است که معجزات را، هم جنبه الهی و ماوراءالطبیعی بدهد و خارج از مرز بشریت بداند و هم از قانون علم و فلسفه خارج نداند، و دیگران هم بعدها آمدهاند دنبال راز معجزات گشتهاند.

ما در این بحث خودمان اگر نظریه اول یعنی نظریه تأویل را قبول کنیم، دیگر دنبال راز معجزات نمیرویم، نظریه دوم را هم قبول کنیم باز دنبال آن نباید برویم. اما اگر آندو را باطل دانستیم باید دنبال نظریه سوم برویم که آنوقت کارمان کمی مشکل است که راز معجزات را کشف کنیم که این چگونه است که معجزه بر خلاف قوانین جاری عالم واقع میشود و قوانین جاری عالم هم این جور سست و به اصطلاح سرخودی و قراردادی نیست. این، انگاره و خلاصهای از این سه