ذوقی و صنعتی بشر بالأخره یک نفر هست که حد اعلی است که دیگران مثل اثر او را نمیتوانند بیاورند. آیا این دلیل معجزه بودن آن اثر است؟ شما در تمام شاهکارهای بشری مثلا ادبی یا صنعتی، پیدا خواهید کرد شاهکاری را که دیگران هر چه تلاش کردهاند نتوانستهاند مثل آن را بیاورند. مثلا میگویند در حماسه، هزار سال است که شاهنامه فردوسی به وجود آمده است و بعد از آن خیلی افراد دیگر خواستهاند شعر حماسی بگویند ولی نتوانستهاند مثل او بیاورند. واقعا همه شعرای فارسی زبانِ دیگر از هزار سال پیش تا امروز ناتوان بودهاند که مثل فردوسی حماسه بگویند. همان طوری که غزل حافظ هم خودش یک شاهکار است و از زمان حافظ تا حالا کسی نتوانسته است با حافظ برابری کند. سعدی در تیپ خودش، مولوی هم در تیپ خودش. آیا ما اینها را باید معجزه به آن معنایی که قرآن میگوید تلقی کنیم چون کسی مثل شعر مولوی یا دیگری نیاورده است؟ نه. بالأخره در افراد بشر [از هر نظر یک حد اعلی هست،] مثل اینکه مردم از نظر بلندی و کوتاهی قد با همدیگر فرق دارند ولی بالأخره یک نفر هست که از همه بلندتر است. مردم از نظر زور بازو با همدیگر فرق دارند ولی بالأخره یک نفر هست که دارای حد اعلای زور بازوست. مردم از نظر نبوغ در قدرت فکر و استدلال با همدیگر تفاوت دارند ولی بالأخره یک نفر هست که حد اعلی است. پس آیا حد اعلی بودن، در حد اعلی قرار گرفتن که نتیجهاش ناتوان بودن دیگران است از آوردن مثل آن، معجزه اصطلاحی شماست یا نه؟

از همین جا معلوم میشود این کلمه نارساست. ما هم تابع این کلمه نیستیم. معجزه به آن معنایی که اصطلاح متکلمین است (به آن معنا که قرآن آورده، ما به لفظ معجزه کار نداریم، آیت) این است که آن کار نشان بدهد که کار غیر بشری است نه اینکه حد اعلایی است که بشر انجام میدهد و فقط دیگران نمیتوانند. اصلا باید این جهت را نشان بدهد که از مرز قدرت بشری خارج است. پس خیلی تفاوت است میان کاری که بشر آن را از سنخ کار خودش میداند ولی حد اعلی و دست بالاست، و کاری که از سنخ کار بشر و از حد و مرز بشریت خارج است. معجزههایی که قرآن از پیغمبران نشان میدهد مخصوصا معجزه پیغمبران سلف- که راجع به معجزه پیغمبر اسلام جداگانه باید بحث کنیم- چیزهایی است که اصلا از مرز بشر و نبوغ بشری خارج است (حالا ما نمیخواهیم بگوییم وجود داشته یا وجود نداشته که بگویید اشخاص قبول ندارند؛ ما اکنون بر اساس قبول معجزات داریم بحث میکنیم، نظریات را عرض خواهم کرد) مثل معجزاتی که برای موسای پیغمبر یا عیسای پیغمبر نقل شده یا آنچه که برای نوح نقل شده گرچه آن استجابت دعاست نه معجزه و ایندو با هم فرق دارند.

مثلا حضرت موسی با یک لشگر انبوهِ مثلا دویست هزار نفری از مصر بخواهد بیاید به همین سرزمین فلسطین، از غرب بخواهد بیاید به شرق، بعد لشگر دشمن که از او خیلی عظیمتر و قویتر