تحقیق بشر خارج باشد؛ بلکه بشر دارای یک نیرو و استعداد فکری است که میتواند درباره این مسائل اظهارنظر کند.

یک مثال دیگر

مثال دیگری ذکر کنم. لابد به مسألهای که به نام «دور» بین فلاسفه و غیر فلاسفه معروف است، توجه دارید. دور را هر کسی عقلا محال میداند. کدام ذهن است که یقین و قطع نداشته باشد به محال بودن دور؟! بلکه علمش به محال بودن دور از علمش به وجود خورشید، اگر قویتر نباشد ضعیفتر نیست.

حال، دور چیست؟ اگر شما مسألهای را بخواهید اثبات کنید، چنانچه پایه اثبات آن را مسأله دیگری قرار بدهید (یعنی این مسأله را اثبات کنید به دلیل یک مسأله دیگر) و بعد وقتی میخواهید آن مسأله دوم را اثبات کنید، همین مسأله را پایه برای آن قرار بدهید، این درست نیست؛ برای اینکه صحت مسألهای که اسمش «الف» است موقوف به این است که اول مسأله «ب» را اثبات کرده باشید، بعد به مسأله «ب» که میرسید، آن را به دلیل مسأله «الف» میخواهید اثبات کنید، پس اول مسأله «الف» باید برای شما اثبات شده باشد تا مسأله «ب» اثبات شود؛ چنین چیزی محال است؛ هیچ وقت این دو مسأله برای ما اثبات نخواهد شد و محال است که این دو مسأله بتوانند همدیگر را ثابت کنند.

به بیان سادهتر: شما یک نفر (آقای «ب») را نمیشناسید و نمیدانید که آیا آدم خوبی هست یا نه. شخصی میگوید از آقای «الف» بپرسید. میگویید آخر من آقای «الف» را هم نمیشناسم.

میگوید از آقای «ب» بپرس. میگویید این که درست درنمیآید؛ من میخواهم بفهمم آقای «ب» آدم خوبی است یا نه، شما میگویید از آقای «الف» بپرس، میگویم من آقای «الف» را هم نمیشناسم، میگویید او را هم اگر میخواهی بدانی آدم خوبی است یا نه، از آقای «ب» بپرس.

محال است که من از این راه بتوانم خوبی یا بدی آقای «ب» را بفهمم؛ چون اگر بخواهم خوبی آقای «ب» را بفهمم، باید به دلیل خوبی آقای «الف» بفهمم، و اگر خوبی آقای «الف» را بخواهم بفهمم، باید به دلیل خوبی آقای «ب» بفهمم؛ یکی از اینها باید قبلا از راه دیگر برای من اثبات شده باشد.

تسلسل هم از این قبیل است، و هزارها مثال از این قبیل میشود پیدا کرد. پس این مسأله را هم ما طرد میکنیم که کسی بگوید «خدا مسأله قابل اثباتی نیست برای اینکه محسوس نیست»؛ بلکه ممکن است یک امر، معقول باشد و محسوس نباشد و قابل اثبات باشد. بیش از این درباره این مسأله بحث نمیکنیم. این هم مقدمه دوم.