این فکر و نظریه، البته درست نیست؛ چون نه تنها در مسأله خدا، بلکه در بسیاری از مسائل دیگر نیز ما بدون اینکه حس کرده باشیم، وجود آنها را درک میکنیم. از همه واضحتر، مسأله علّیت است. آیا بشر علّیت [1] را درک میکند یا درک نمیکند؟ شاید کسی خیال کند که علّیت همان توالی یا معیت زمانی است، ولی این گونه نیست؛ ممکن است دو شیء همزمان باشند یا توالی زمانی داشته باشند [2]، ولی در میان آنها علّیت نباشد. آن درکی که انسان از علّیت دارد، یک نوع وابستگی وجودی است و همان است که ما از آن تعبیر به «نُشُوّ» میکنیم و میگوییم یک موجود از موجود دیگر ناشی شده است و هستی یکی از این دو موجود بستگی دارد به هستی دیگری به طوری که اگر اوّلی نبود، محال بود که دومی وجود پیدا کند. این بالاتر از توالی و معیت است. آنچه که چشم انسان میبیند، توالی یا معیت است؛ چشم هیچ وقت حکم نمیکند که از ایندو، یکی ناشی از دیگری است، و بالاخص حکم نمیکند که وجود یکی از ایندو وابسته به دیگری است به طوری که اگر اوّلی نباشد دومی محال است.

اصلا خود همین مفهوم «محال» مفهوم نامحسوسی است و جزء اصول فکری بشر هم هست.

شما وقتی بر مسألهای برهان اقامه میکنید (مثلا وقتی در یک مسأله ریاضی میگویید سه زاویه مثلث مساوی با دو قائمه است) اگر از شما بپرسند: احتمال این مسأله چند درصد است؟ میگویید:

صد درصد این جور است. اگر بگویند: آیا مانعی دارد که یک روزی یک مثلثی استثنائا در دنیا پیدا بشود که مثلث باشد و سه زاویهاش مساوی با دو قائمه نباشد؟ میگویید: محال است. این درکی که انسان از «محال» دارد، از حوزه محسوسات خارج است. اگر «محال» محسوس بود، باید موجود میبود تا انسان آن را احساس کند، و اگر موجود بود، دیگر محال نبود. انسان هرگز محال بودن را [با حواس] درک نمیکند، کما اینکه «ضرورت» (یعنی اجتنابناپذیری) را هم که نقطه مقابل محال بودن است، هرگز [با حواس] درک نمیکند.

این زمینه یک زمینه بسیار وسیع است. این، فکر غلطی است که کسی بگوید حوزه مُدرَکات و قلمرو ادراکات انسان، محدود است به محسوسات، و هرچیزی که محسوس نباشد غیرقابل [تحقیق] است نفیا و اثباتا.

«زمان» هم همین طور است. زمان را علم پذیرفته است، ولی آیا زمان محسوس است؟ آیا زمان را انسان با چشم میبیند؟ با دست لمس میکند؟ یا با گوش میشنود؟ بشر با هیچ یک از حواسی که دارد، زمان را درک نمیکند. پس این جور نیست که این مسائل اساسا از حوزه و قلمرو