متولّد شدند بدون اینکه مصالح زندگی خودشان را اکتساب کرده باشند- چه از طریق تعلم و چه از طریق آزمایش- نشانهگیری میکنند و هدفهای خودشان را پیدا میکنند. اما این حشرات آزمایش نکردهاند برای اینکه این حیوان برای اولین بار پیدا شده، همان اولین باری که پیدا میشود دنبال هدف و مقصد خودش میرود، قبل از آزمایش راه خودش را میداند. و اما تعلیم و تعلم [نداشتهاند] برای اینکه شواهد نشان میدهد که تعلیم و تعلمی از طرف مادر آن حیوان مثلا وجود ندارد.

مثال آن خیلی عادی است و لازم نیست یک عالِمی گفته باشد: بچه گوسفند یا بچه اسب وقتی از مادر متولد میشود (من خودم مکرّر دیدهام) کوشش میکند از جا بلند شود و بلند میشود. تا بلند میشود پوزهاش را کج میکند و دنبال پستان مادر میگردد یعنی آن پستانی که هنوز یک بار هم از آن نچشیده است، یک گمشدهای دارد، جستجو میکند و مییابد. انسان هیچ نمیبیند که مادر این حیوان در حالی که درد میکشد او را کوچکترین اعانت و کمکی بکند که آدم بگوید این از طریق مرموزی به او خبر میدهد که برو اینجا، و این چندان معقول هم نیست.

گذشته از این، علما ثابت کردهاند که بعضی از این حیوانات هستند که نسل جدید اصلا نسل گذشته خودش را نمیبیند، با اینکه او را نمیبیند معذلک آن عمل حیرت انگیز خودش را انجام میدهد. پس با تعلیم و تعلم هم نیست.

میماند مسأله وراثت که شاید این علم از طریق وراثی منتقل شده. این را هم علم تأیید نکرده که علمی از طریق وراثت منتقل بشود. اگر از طریق وراثت است، در خود انسانها ولد العالم باید تمام العالم به دنیا بیاید، هر کسی که عالم شد- مخصوصا اگر نسلهای متوالی عالم شدند- فرزند او باید عالم به دنیا بیاید؛ و بعلاوه اساسا اشکال میآید در آن نسلهای قدیمی که در آن نسلهای سابقِ سابق هم نه با تعلیم و تعلم قابل توجیه است و نه با آزمایش [1].

چنین هدایت و راهیابی به شکلی که در غرائز حیوانات وجود دارد منشئی نمیتواند داشته باشد جز الهام الهی، جز اینکه انسان بگوید منشئی غیر از منشأهای عادی دارد، همان طوری که قرآن کریم هم از مسأله زنبور عسل تعبیر به «وحی» میکند: وَ أَوْحی رَبُّک إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یعْرِشُونَ [2].

این راه البته راه بسیار خوبی است. اگر ما در باب انبیاء به همان شکلی که غرائز حیوانات را مطالعه میکنیم مطالعه کنیم و در آنها آثاری را ببینیم که آن آثار با تعلیم و تعلم و [آزمایش و به