پس اصل نیازمندی را نمیشود انکار کرد و گفت چنین نیازی وجود ندارد. و تا امروز هم که عصر ترقی بشر است، این [نظریه] که بشریت نیازی به قانون ندارد نیامده، این هم که بشریت احتیاج به ایمان به قانون ندارد باز هم نیامده، فقط مطلبی که هست این است که آیا میشود این ایمان را و این قانون را از غیر طریق نبوت به وجود آورد یا نه؟ بحثی که عصر امروز مطرح است این است که [آیا] میشود قانون را توأم با یک ایمان واقعی به آن، از غیر طریق انبیاء به وجود آورد، و لااقل در عصر حاضر به وجود آورد؟ اگر در گذشته بشر قادر نبوده است چنین قوانینی و چنین ایمان به قوانینی [پدید آورد آیا در عصر حاضر قادر است؟] همین طور که احزاب و مسلکها در اثر تربیتها تا حدودی این کار را میکنند که هم قانون به وجود میآورند و هم ایمان به قانون و فداکاری در راه قانون؛ که اگر ما توانستیم بگوییم نه، این چیزی هم که هست یک امر پایداری نیست، اگر این مطلب را هم توانستیم ثابت کنیم، احتیاج به نبوت را در همه عصرها ثابت کردهایم و اگر نتوانستیم نه.

راه دیگر در اثبات نبوت

یک مطلب هست و من آن را قبول دارم- که باز هم در کتاب راه طی شده، راه روی این مبنا طی نشده- و آن این است که ممکن است کسی اساسا در باب نبوت از این طریق وارد بشود (که راه را خیلی کوتاه و نزدیک کرده باشد) بگوید ما در قبال یک امر واقعی قرار گرفتهایم، فرضا هم ما نتوانیم نیاز عالم خلقت را به نبوت به دست آوریم و به اصطلاح نتوانیم از راه برهان لمّی- یعنی از راه علت بر معلول- استدلال کنیم، از راه معلول بر علت استدلال میکنیم [که] روشنتر است. ما گاهی در خارج به یک اشیائی برخورد میکنیم که شک نداریم که این یک امری است که وجود دارد، و وقتی آن را تجزیه و تحلیل میکنیم میبینیم که منبع آن نمیتواند یک امر مادی و عادی باشد، این امری که وجود دارد دارای یک سلسله خصائص است که به موجب این خصائص باید بگوییم منبع الهی دارد، منبع خدایی دارد یا به تعبیر ما منبع ماوراء الطبیعی دارد.

مثالی عرض میکنم. یکی از مسائل مهم که خیلی هم دربارهاش- مخصوصا در عصر امروز- کتاب نوشته و مینویسند مسأله غرائز حیوانات به ویژه غرائز حشرات است. اگر قدیم فقط روی زنبور عسل مطالعاتی کرده بودند- که آن هم حتما به اندازه مطالعات امروز نبوده است- اکنون روی بسیاری از حیوانات و حشرات مطالعه کردهاند و به یک غرائزی از آنها برخورد کردهاند که هیچ گونه نتوانستهاند منشأ این غرائز را توجیه کنند، یعنی این جور کشف کردهاند. خود کلمه «غریزه» مبین یک معنی واقعی نیست یعنی مبین یک حقیقتی نیست، در مقابل «اکتسابی» میگوییم «غریزی»، چطور؟ روی حشراتی آزمایش کردهاند دیدهاند این حشرات پس از اینکه متکوّن و