اوست که میگریاند (یا موجبات گریه و ناراحتی را به وجود میآورد). الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلًا [1] خدایی که هم مرگ را آفرید و هم زندگی را آفرید. وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ [2] شما را تحت آزمایش قرار میدهیم به نقصها و کمبودهایی در ناحیه مال یا در ناحیه جان، به انواع مختلف. آیه اول سوره انعام این است: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ سپاس خدایی را که آفریننده آسمانها و زمین است و قراردهنده نور و ظلمت. معلوم است که این «و قراردهنده نور و ظلمت» میخواهد عقیده خاصی را نفی کند که همان عقیده یزدان و اهریمن است که خدا را مبدأ نور میدانند و اهریمن را مبدأ ظلمت. این طور نیست، مبدأ همه خداست.

پس در این جهت نباید تردید داشته باشیم که فکر ثنوی در قرآن وجود ندارد. بله، یک مطلب هست و آن اینکه در عین حال قرآن کریم بین استناد خوبیها به خداوند تبارک و تعالی و استناد بدیها فرقی میگذارد که آن فرق را توضیح خواهیم داد.

اشاره

مطلب دیگر این است: ما بحثی میکردیم راجع به خیر و شر (خوبی و بدی) و میگفتیم که منشأ بدیها نیستیهاست و ما که به هستیهایی میگوییم «بدی»، نه از این جهت است که خودشان بدند، بلکه از این جهت است که با اشیائی برخورد و تصادم میکنند و هستی را از آنها سلب میکنند.

در اصطلاح، این طور تعبیر میکنند که همه اشیاء از جهت وجود نفْسی خوبند (یعنی هرچیزی برای خودش و نسبت به هدفها و کمالات خودش قطع نظر از هر چیز دیگری خوب است) و اما از جنبه رابطهای که با یکدیگر پیدا میکنند اینجاست که منقسم به دو قسم میشوند: نافع و ضارّ؛ یعنی یک وقت هست که یک شیء شیء دیگر را در کمالات وجودش یاری میدهد و کمک میکند، این میشود نافع و مفید، و یک وقت هست که برعکس، مزاحم اوست، این میشود ضار و مضر؛ یعنی این برای او، به اضافه او و نسبت به او بد است.

این مقدار اختلافها و تفاوتها میان اشیاء پیدا میشود، اما همانطور که عرض کردیم، در خلقت اختلاف هست اما تبعیض وجود ندارد. تبعیض یعنی اینکه دو شیء که برای هر دوی آنها امکاناتی وجود داشته، یک امکان را به یکی بدهند و به دیگری ندهند؛ چنین چیزی [در خلقت] نیست. هر موجودی در هر مرتبهای که هست، در هر حدی که ممکن است از ناحیه پروردگار خیر