به هر حال اگر کسی به فلسفه بقای صُوَر قائل باشد و اینکه نشئهای ماورای نشئه ماده و دنیا وجود دارد و موتها در واقع قبض و تَوَفّی [1] (به اصطلاح قرآن) است، حسابش خیلی روشن است. و اگر هم قائل به این مطلب نباشیم باز میبینیم فناها از نظر آن موجودی که فانی میشود شر است، ولی از نظر موجودی که مقدمه پیدایشش فنای آن موجود اول است خیر و کمال است. مثل پستهای اداری است که معزول شدن کسی از پست اداری، برای خود او شر است ولی برای کسانی که این خالی شدن پست منشأ میشود که آنها ابلاغ تازهای بگیرند، خیر است. اگر یک پست برای همیشه در دست یک نفر بماند، ما این را شر مطلق حساب میکنیم و میگوییم این درست نیست که همه پستها همیشه در دست عدهای باشد و هرگز عوض نشوند؛ میگوییم آقا تو برو تا نوبت به اشخاص دیگر برسد، چون پستها محدود است.

---

[1]. «توفّی» یعنی تام و تمام تحویل گرفتن. اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها (زمر/ 42) یعنی خداوند نفوس را دروقت مردن بتمامه میگیرد، قبض میکند، تحویل میگیرد. یا وَ اللَّهُ یقْبِضُ وَ یبْصُطُ (بقره/ 245) خداوند، هم قبض میکند و هم بسط میدهد. بسط دادن همین است که ما به آن «احیاء» میگوییم، و قبض کردن همین است که به آن «اماته» میگوییم. پس اماتهها در واقع میراندن و فانی کردن نیست، بلکه تحویل گرفتن است.