که راه را بر آیندگان میبندند؛ مثلا اگر آنچه گیاه در هزاران سال پیش به وجود آمده بود فانی نمیشد، آیا گیاههایی که امروز به وجود آمدهاند، بودند؟ انسانهایی که در سالها و قرنها و بلکه میلیونها سال پیش بودهاند، اگر فقط آنها بر روی زمین باقی بودند، آیا انسان دیگری به وجود میآمد؟ همچنین حیوانها و هر چیز دیگری را که شما در نظر بگیرید. این انبساط یافتن هستی و این که تمام اشیائی که امکان وجود دارند به وجود بیایند، بستگی دارد به اینکه صورتهایی که در عالم پیدا میشوند محدود و فانی باشند تا نوبت به صورتهای بعدی برسد، و الّا اگر همه صورتهایی که در ماده عالم پیدا میشوند برای همیشه باقی بمانند، تازه یک سؤال دیگر به وجود میآید که «چرا عالم این قدر محدود است؟» یا به زبان حال، از زبان آن معدومات میشود گفت: «چرا اینها این ماده را نگه داشتهاند و به آیندگان نوبت نمیدهند؟». خود این، یک تنوعی و تکاملی و انبساط و ادامهای است در هستی. پس هستی و مبدأ هستی اگر بنا بشود فیض وجودش عام باشد که باید هم این گونه باشد، خواه ناخواه باید این نیستیها وجود پیدا کند تا زمینه برای هستیهای بعدی پیدا بشود.

تازه ما این جواب را از نظر یک فکر نیمهمادی میگوییم، یعنی از این نظر که صُوَر عالم را فانی مطلق بدانیم و بگوییم حیات گیاهها و حیوانها واقعا معدوم میشود، و بالاتر از این راجع به حیات انسان بگوییم که انسان وقتی میمیرد نیست و نابود و فانی مطلق میشود، و الّا از نظر کسانی که معتقدند هر صورتی که در این عالم پیدا میشود فانی نمیشود [1]، در آن منطق اصلا به مرگ نام نیستی نباید داد، بلکه مرگ همان تحول و تکامل است و نیستی «نیستی» است، نه نیستی «هستی». مولوی میگوید:

بر پایه این منطق اساسا مرگ به معنی واقعی وجود ندارد و در واقع مردن به معنی «نیست شدن» نیست، بلکه مرگ تحول از منزلی به منزلی و انتقال از جایی به جایی است. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: کما تَنامونَ تَموتونَ وَ کما تَسْتَیقِظونَ تُبْعَثونَ [2] همین طوری که میخوابید میمیرید و همین طوری که بیدار میشوید محشور میشوید.

اگر این منطق را بگیریم، یک درجه بالاتر رفتهایم و غیر از اینکه مردنها و نیستیها راه را برای