قسم اول از شرور : فناها

یک قسم از شرور و بدیها فناهاست. این شاید مهمترین مسألهای است که مورد سؤال واقع میشود که اگر اشیاء پیدا میشوند و حادث میشوند و به وجود میآیند، چرا برای همیشه نمیمانند و فانی میشوند؟ خیام در شعرهای معروفش که دنیا را با مقیاس دستگاه کوزهگری میسنجد- خیلی هم عجیب است- میگوید «کوزهگری که کوزه میسازد، اگر آن کوزهای را که خودش ساخته بشکند همه او را یک آدم جاهل و احمق حساب میکنند؛ چرا دستگاه خلقت از این کوزهگر یاد نمیگیرد که کوزه را که میسازد لااقل خودش نشکند؟!»

پس این مسأله به این صورت است که چرا بعد از آنکه اشیاء هست میشوند، نیست میشوند؟ (البته عرض کردیم که منشأ اصلی این نیستیها و یا لااقل یکی از مناشئش، تضاد و تزاحمی است که میان علل و اسباب این عالم هست.) حال میخواهیم ببینیم آیا از نظر نظام کلی عالم، فایدهای بر وجود این نیستیها و این مرگها در انسانها و حیوانها و گیاهها مترتب است، یا هیچ فایدهای ندارد.

حکمت فناها

این، فکر کودکانهای است که کسی بگوید «هر چیزی که لباس هستی میپوشد، چرا بعد نیست میشود؟». ریشه این فکر هم یک اشتباه بیشتر نیست؛ یعنی این فکر و سؤال بر اساس این توهم است که خالق عالم، اشیاء را از کتم عدم و نیستی مطلق به وجود میآورد و بعد هم یکدفعه آنها را نیست میکند؛ سائل میگوید «آن را که از کتم عدم ایجاد کردی چرا از میان میبری؟! اگر هم میخواهی چیز دیگری به وجود بیاوری، یکی دیگر از نو به وجود بیاور»، در صورتی که دنیا دنیای ماده و طبیعت و حرکت است؛ یعنی تمام اشیائی که در طبیعت به وجود میآیند محال است بدون ماده قبلی به وجود بیایند و این، ماده عالم است که دائما شکل و صورت و نقش میپذیرد.

خود ما که الآن به وجود آمدهایم، آیا از کتم عدم مطلق به وجود آمدهایم یا اینکه همین مادههای عالم است که به این «صورت» [1] مصوّر شده است؟

ماده عالم از نظر قابلیت پذیرش صورت، یک قابلیت معین و محدود و ظرفیت مشخصی دارد و به هرجا برویم حسابْ همین است. مادهای که در زمین و اطراف زمین هست، مقداری که استعداد دارد صورت گیاهی و حیوانی و انسانی بپذیرد بالأخره محدود است و نامحدود نیست. اگر تمام مواد این عالم این صورتها را پذیرفتند و بنا شد اینها بمانند و نیست نشوند، اولین اثرش این است