متناسب با مقام قُدّوسیت پروردگار غیر از این نیست که با یک اراده کلی و عمومی تمام هستی را ایجاد کرده باشد. پس عالم بر اساس نظام و قانون کلی اداره میشود.

تا اینجا همین قدر فهمیدیم که از جنبه پروردگار، ارادهای که این عالم را اداره میکند یک اراده کلی است نه اراده شخصی و جزئی (سنّت و قانون است)، و از نظر این عالم، تغییرپذیری و اثرپذیری این عالم و تأثیر علتهای این عالم در یکدیگر لازمه طبیعت و ذات این عالم است. اگر این دو مطلب را دانستیم راه جواب باز میشود و آن این است:

غلبه خیر بر شرّ در نظام عالم

از نظر حکمت بالغه باید این مطلب را حساب کنیم که مجموع آنچه که در این دنیا با همین وضعْ موجود است، خیرش بیشتر است یا شرش؟ (گفتیم که این خیر و شر از یکدیگر تفکیکپذیر نیست.) مثلا وقتی که باران میبارد و آفتاب متناسب میتابد، میگوییم امسال سال خوبی شد، درختها همه میوه میدهند. اما اگر یک سال در آن فصلی که تازه درختها شکوفه کردهاند سرمای سختی بیاید و میوهها را سرما بزند، میگوییم امسال سال بدی شد و آن را «بد» حساب میکنیم.

[این در حالی است که] آن سرما هم باید باشد و پیدایش آن سرما در نظام عالم از پیدایش این آفتاب و این گرمی تفکیکپذیر نیست؛ این که هست آن هم باید باشد؛ اینها دنبال یکدیگر و لازم و ملزوم یکدیگرند.

حال آیا در مجموع، آنچه که در عالم وجود دارد و بیشتر است و غلبه دارد خیرات است که شرور هم عارضش میشود، یا شرور است و احیانا خیراتی هم پیدا میشود؟ اگر مجموع نظام عالم خیر شد، آنگاه نمیتوانید بگویید «خدا چرا چنین عالمی را آفریده است؟!» چون چنین عالمی در مجموع خودش خیر است؛ به اصطلاح میگویند اگر عالم آفریده نمیشد و خیرات عالم به واسطه شرورش ممنوع میشد، منع خیر کثیر به واسطه شر قلیل بود و منع خیر کثیر به واسطه شر قلیل، شر کثیر است.

اینجاست که یک تقسیمبندی مخصوصی شده است. میگویند به حسب فرض اوّلی، موجودات یا خیر مطلقند یا شر مطلق. خیر مطلق در این عالم [1] وجود ندارد و شر مطلق هم هیچ جا وجود ندارد. (شر مطلق همان اعدام و عدمیات است. موجودی که شر است آن است که شر برای شیء دیگر است. آن که شر برای شیء دیگر است، وجودش برای خودش خیر است و برای چیز دیگر شر است. شر مطلق هم اصلا وجود ندارد.) سه شقّ دیگر باقی میماند: یکی اینکه