کرد که طبیعت، آن کمال آخر را از اول در نظر داشته و متوجه به سوی آن بوده است و اگر در مراحلی مقدماتش را تهیه میکرده و هنوز اثری از آن نمیگرفته است، برای این بوده که میخواسته در آینده، کامل آن را برای نسلهای بعد به وجود بیاورد. داروین در راز تکامل یک حرف مبهم معناداری گفته است و عبارت هم از خود اوست که اینجا آوردهاند:

انتخاب طبیعی با حفظ کردن و جمع نمودن تدریجی تغییراتی که در شرایط زندگی به حال موجود زنده مفید است، در هر جانداری مؤثر واقع میشود. نتیجه غایی این انتخاب آن است که هر جاندار بیش از پیش با شرایط محیط زندگی سازش یابد. پس این تکمیل دائمی باید قسمت اعظم موجودات زنده منتشره در روی زمین را به سمت کمال تدریجی سوق دهد [1].

در یک جا بعد از آنکه عوامل تغییر را ذکر میکند- که ما گفتیم آن عوامل را قبول داریم و ایرادی به آن نداریم، ولی از نظر خود او هم علاوه بر اینها یک عامل مجهول دیگری هم هست- میگوید:

اما آنچه محقق است آن است که بسیاری از تغییراتِ شبیه در محیطهای مختلف حاصل میشود و عده زیادی از تغییرات گوناگون در محیط معینی به ظهور میرسد.

داروین متوجه این مطلب- که خصوصا مخالف نظریه لامارک است- شده است. آنها میگفتند محیط مؤثر است، بعد دیدند که گاهی در محیطهای مختلف اثر واحد پیدا میشود و در محیط واحد آثار مختلف پیدا میشود؛ یعنی قانون تأثیر محیط، صد در صد صادق نیست.

از همه حرفهای او صریحتر در باب اصل علت غایی این مطلب است که بعد از آنکه میگوید بسیاری از تغییراتِ مثل هم در محیطهای مختلف پیدا میشود و تعداد زیادی از تغییرات گوناگون در محیط واحد پیدا میشود، میگوید:

عامل مهم باید قاعدتا تمایل به تغییر باشد که تحت اثر عامل مجهولی صورت میگیرد.

این همان حرف الهیون است.