در اینجا حداکثر این است که شما میگویید «این عالمِ ما نشان میدهد که صانع و ناظمی دارد». فورا شخص سؤال میکند که خود آن صانع از کجا آمده است و چطور به وجود آمده است؟

خود آن ناظم که علم دارد، علمش از کجا آمده است و چطور شد که او خودش عالم شد؟ آیا خود آن ناظم و آن مدبّر همیشه بوده است و همیشه خواهد بود یا این طور نیست؟ و از اینها بالاتر، آن مدبّر و آن ناظم یکی است یا بیشتر؟ اصلا توحید که از کلمه «وحدت» است معنایش این است:

خدای یگانه. بسیار خوب، علم و حس (گواهیهای حسی) به وجود ناظم و مدبّر و صانع برای این مخلوقات شهادت میدهد، اما شما این سؤال را جواب بدهید: آیا علم که شهادت میدهد بر وجود صانع و مدبّر و حتی خالق، بر اینکه آن صانع و ناظم و مدبّر یکی است هم شهادت میدهد؟ شاید دو تا باشد، شاید پنج تا باشد، شاید هزار تا باشد، شاید بینهایت ناظم و مدبّر در عالم باشد و حال آنکه ما میدانیم که در مسأله خداشناسی، تا پای وحدت در کار نیاید اصلا توحید و خداشناسی نیست و خداشناسی ملازم است با توحید.

کدام دلیل از دلایل علمی عالَم (به اصطلاح امروز) میتواند درباره این موضوع کوچکترین قضاوتی بکند که ناظم و مدبّر عالَم یکی است یا یکی نیست؟ بله، ممکن است شما بگویید: علم بعضی از صفات خدا را کشف میکند. میگوییم علم نمیتواند هیچ یک از صفات ذات باریتعالی را آنطوری که باید درباره آن معتقد بود، برای ما کشف کند.

مثلا یکی از صفات واجب تعالی «علم» است. ما کی موحد هستیم؟ وقتی که معتقد به خدای علیم باشیم، و الّا مبدأ غیر علیم را که غیر موحد (مادی) هم قبول دارد. ممکن است شما بگویید:

علومْ علم خدا را ثابت میکند؛ وقتی که نظم را ثابت کرد، نشان میدهد که مدبّر، علیم است میگوییم بله، نشان میدهد که مدبّر، علیم است اما آن علیمی که شما درباره خدا معتقد هستید این است: وَ هُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ [1]. اصلا لازمه اعتقاد به خدا این است که جهل در ذات او وجود ندارد، به همه چیز عالم است و مجهولی ندارد. علم حداکثر میگوید ناظمِ عالَم در این جهانی که ساخته عالم بوده، ولی آیا علم میتواند ثابت کند که وَ هُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ؟ آن مفهومی را که شما در خداشناسی و خداپرستی دارید (وَ هُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ) کی میتوانید از راه علوم ثابت کنید؟ علوم میگوید آن قدرتی که عالَمِ به این عظمت را به وجود آورده، از روی علم به وجود آورده است. میگوییم راست میگویی، این را که به وجود آورده است میدانسته و به وجود آورده است، اما این در باب خداشناسی کافی نیست؛ در باب خداشناسی آنچه که لازم است این است که بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ و اصلا جهل در ذات او راه ندارد. پای علوم در اینجا قاصر است.

. انعام/ 101.