راههای عقلانی و فلسفی

عدم توانایی علمِ تنها بر اثبات وجود خدا

صحبت ما در ادلّه اثبات صانع از راه فلسفه بود. مطلبی را در جلسه گذشته عرض کردیم [1] و آن این است که راههای علمی (به اصطلاح امروز) یعنی آن راههایی که از طریق نظام مخلوقات و هدایت مخلوقات برای اثبات صانع ذکر میشود، راههای بسیار خوبی است، اما تا همین حدود خوب است که انسان را متوجه میکند که این عالم و این صفحهای که موجود و محسوس ماست، تحت یک نیروی مدبّری است که آن را تدبیر میکند و به آن نظام بخشیده است و میبخشد. برای عامه مردم [این راهها] به کمک آن شهادتی که دل هرکسی به وجود خدا میدهد، کافی است که آنها را عملا موحّد کند. اما اگر بخواهیم صرفا از راه علوم (نه از راه وجدان شخصی، که وجدان هرکسی مربوط به شخص خودش است) معرفت و خداشناسی پیدا کنیم، از همین حدی که عرض کردم نمیتوانیم تجاوز کنیم؛ یعنی همین قدر ما مثل کسی هستیم که اثری را میبیند و اجمالا کشف میکند که مؤثری در اینجا وجود دارد (مثل همان مثالهایی که ذکر کردهاند). حداکثر این است که از وجود یک نظم، ناظمی را درک میکنیم و نه بیشتر. اینجا تازه مسأله برای ما به صورت یک مجهول در میآید، نه به صورت یک امر معلوم قطعی؛ یعنی باز جای سؤالات بسیار دیگر در این زمینه هست. اگر به همین مجهول قناعت کنیم، مطلبی [غیر از خداشناسی] است، اما اگر قناعت نکنیم سؤالهایمان همه بدون جواب میماند.

. دلم میخواهد آقایان به این مطلب زیاد توجه بفرمایند و اگر به نظرشان ایراد و اشکالی میرسد بفرمایند.