کهنه و غیر موصلی است و حتی بسیاری از آنها تصریح میکنند که هیچ یک از برهانهایی که به شکل فلسفی برای اثبات خداشناسی آورده شده است چنگی به دل نمیزند و راه منحصر برای خداشناسی همان راهی است که از طریق موجودات و مخلوقات و نظامی که در خلقت است (و یا هدایتی که در موجودات وجود دارد، طبق بیانی که ما کردیم [1]) خدا را اثبات کنیم، و آنهایی که خواستهاند از راههای فلسفی وارد شوند، راهشان صد در صد غلط و کورهراه است و به جایی نمیرسد.

ما عجالتا ولو از جنبه تاریخ علم توحید، باید این راهها را بیان کنیم و ببینیم چگونه راههایی است و خدشهها و مناقشههایی که بر این راهها وارد کردهاند چگونه خدشهها و مناقشههایی است.

من از نظر کلی به سه نوع برهانی که به شکل فلسفی اقامه شده است اشاره میکنم و تا اندازهای که لازم است بحث میکنیم و از این مطلب رد میشویم. یک برهان «برهان ارسطویی» است که از ارسطو رسیده است؛ برهان دیگر «برهان سینوی» است، یعنی از ابن سینا رسیده است؛ و برهان سوم از صدرالمتألهین است و میتوانیم اصطلاح «برهان صدرایی» را بر آن اطلاق کنیم.

برهان ارسطویی ( یا برهان محرّک اوّل )

آنچه که از ارسطو رسیده است، همان حرف معروف «محرک اول» است. البته باید توجه داشته باشید که حرکت در اصطلاح فلسفه، مخصوص حرکتهای مکانی نیست، بلکه از نظر فیلسوف هر تغییر و تحولی حرکت است، خواه آن تغییر و تحول در مکان باشد، خواه در کمّیت، خواه در کیفیت، خواه در وضع خواه در جوهر و خواه در مقوله دیگر. فیلسوف وقتی میگوید «حرکت»، یعنی تغییر، نقطه مقابل ثبات.

ارسطو گفته است که هر حرکتی محرک لازم دارد، چون حرکتْ حادث و پدیده است و بدون علت نمیتواند باشد [2]؛ حرکت محرک لازم دارد و بدون محرک محال است. این یک مقدمه.

مقدمه دوم: علت از معلول خودش انفکاکپذیر نیست ولو زمانا؛ یعنی علت با معلول خودش همیشه همزمان است و محال است که علت از معلول فاصله زمانی داشته باشد و یا [با آن] توالی زمانی داشته باشد. اگر علتی از معلول خودش منفک شد، علتِ واقعی نیست، بلکه به اصطلاح علت «اعدادی» و آماده کننده است.

مقدمه سوم: بعد از اینکه میدانیم حرکت در دنیا وجود دارد و به محرک همزمان احتیاج دارد،