میگوییم آیا محرک خودش متحرک به معنی اعم (یعنی متغیر، متحول) است یا ثابت است؟ اگر ثابت است، مدعای ارسطو (با توضیحی که بعد عرض میکنیم) ثابت است، و اگر محرک ثابت نیست و متحرک است، آن هم به یک محرک احتیاج دارد. باز صحبت در آن محرک میآید که متحرک است یا ثابت، و در نهایت امر باید حرکتها منتهی به ثابت بشوند که آن ثابت را «محرک اول» مینامند.

یک مطلب دیگر هم باید اضافه کنیم و آن این است که هر چه جسم و جسمانی است، متغیر و متحرک است؛ یعنی ما در عالم طبیعتْ ثابت نداریم، هرچه داریم دارای نوعی تغیر و تحرک است.

ارسطو میخواهد از طرفی بگوید که در عالم طبیعت ثبات و ثابت وجود ندارد، و از طرف دیگر بگوید تمام حرکات باید به یک ثابت منتهی شود؛ یعنی باید سررشته تمام حرکات و محرکات یک ثابت باشد. آن ثابت از نظر او همان موجود ماوراءالطبیعی است؛ چون همین قدر که «ثابت» شد، دیگر طبیعت نیست و طبیعت که نشد، ماوراءالطبیعی میشود.

این، پیکره استدلال ارسطو در اینجاست. البته در اطراف این استدلال خدشهها و مناقشههایی شده است که همه آنها قابل جواب دادن است.

خدشه ای که اخیرا بر این برهان وارد کرده اند

آنچه شاید از همه مهمتر به نظر برسد، خدشهای است که اخیرا وارد کردهاند و آن این است که میگویند فیزیک امروز این اصل را قبول ندارد که نفس حرکت به عامل و محرک احتیاج داشته باشد؛ حرکت به عامل احتیاج ندارد، بلکه تغییر حرکت به عامل احتیاج دارد. (مقصود از «تغییر حرکت» این است که وضع حرکت عوض شود، خواه تندتر یا کندتر شود یا تغییر جهت بدهد.)

جواب

[جواب این است که] آن محرکی که ارسطوئیین [1] گفتهاند، غیر از آن عاملی است که فیزیک امروز میشناسد. در جلسه پیش هم به مناسبت دیگری عرض کردیم آنچه که تجربیات علمی امروز ثابت میکند، رابطه حرکت است با عامل خارج از وجود متحرک، در صورتی که از نظر فلسفی عامل حرکت همیشه در داخل جسم متحرک است و عامل خارجی عامل دست دوم است نه عامل دست اول. آنچه ارسطو و ارسطوئیین گفتهاند، اگر هم درست نباشد باید به دلیل دیگری درست