3. راههای عقلانی و فلسفی

بحث امروز ما فصل دیگری است غیر از فصلی که در جلسه پیش صحبت میکردیم. برای اینکه رابطه بحث امروز با بحثهای گذشته روشن شود، باید سرفصلهای گذشته را در باب توحید و دلایل خداشناسی عرض کنیم.

عرض کردیم مجموع راههایی که بشر برای خداشناسی طی کرده است سه نوع راه است:

یکی راه دل یا فطرت، دیگری راه حس یا علوم تجربی، سوم راه عقل و استدلال یا به عبارت دیگر راه فلسفه.

اول، راه دل و فطرت را بیان کردیم. بعد گفتیم که از راه حس (که نوعی استدلال [1] بود ولی نه استدلال فلسفی) به سه طریق استدلال شده است: یکی از راه نظم مخلوقات، دیگری از راه هدایت مخلوقات، و سوم از راه خود خلقت.

حالا میخواهیم راههای عقلانی و فلسفیای را که برای خداشناسی رفتهاند، بیان کنیم و ببینیم که چه نوع راههایی است و آیا راههای مستحکمی هست یا نیست. راههای فلسفی چون علمی نیست (به این معنا که تجربی نیست)، بیشتر جنبه حسابگری و محاسبه دارد؛ البته محاسبه ریاضی نیست، بلکه نظیر محاسبات ریاضی است؛ یعنی انسان خواسته از راه معانی و مفاهیم در این زمینه استدلال کند.

از نظر بسیاری از مردم و مخصوصا اروپاییها، راه فلسفی برای اثبات خداشناسی، یک راه