موجود است؟ اگر ما به اینجا رسیدیم که در دنیا اشیائی وجود دارند که به صورت شخصی و واقعیت شخصی خودشان همیشه موجودند و آنها هستند که اشیاء عالم را به وجود میآورند، پس در واقع باید بگوییم در دنیا چیز تازهای به وجود نمیآید و خلق نمیشود و هرچه در دنیا تازه به وجود میآید، «شکل» تازه به وجود آمده. پس اگر ما خدا را خالق بدانیم، لااقل به این معنا باید خالق بدانیم که بگوییم خداوند خالق شکلهای تازه ماده عالم است، نه خالق خود ماده عالم، چون خود ماده عالم که فرضا همیشه بوده و خواهد بود. (حالا از حرف حکمای اسلامی بگذرید که [این فرض] در عین حال با مخلوقیت منافات ندارد؛ ما فعلا روی حساب سطحی حکم میکنیم.)

باید بگوییم آن چیزی که دائما پیدا میشود و جریان دارد و قرآن اسم آن را «خلقت» گذاشته است که کلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ [1] خداوند هر روز در یک شأنی است و هر روز اشیائی را ایجاد میکند، معنایش این است که از این مصالحِ موجودِ لایتغیری که واقعا هم لایتغیر است، هر روز در دنیا صورتهایی میسازد، بعد خراب میشود و صورتهای دیگری میسازد و ... مثل کار یک کوزهگر که ماده را ایجاد نمیکند ولی از مادههای موجود کوزهای میسازد، بعد خراب میکند، و احیانا ممکن است همانها اگر به صورت خاک در بیایند باز کوزه بشوند.

حرکت جوهری

در باب پیدایش اجزای عالم، صدرالمتألهین حکیم معروف، نظریهای آورده که در عین اینکه آن نظریه حکما را قبول دارد که عالم از نظر زمان حدی ندارد نه در گذشته و نه در آینده، مسأله پیدایش عالم را هم [تبیین] میکند؛ همان نظریه معروفی که اسم آن «حرکت جوهری» است. او معتقد است هرچیزی که ما در عالم ثابت میپنداریم، متغیر است؛ چیزی نمیتواند در عالمِ زمان باشد و واقعا ثابت باشد ولو ما آن را به صورتْ ثابت ببینیم. ممکن است چیزی در حس و علم ما و به حسب آنچه ما میبینیم ثابت باشد، ولی در واقع نمیتواند ثابت باشد، بلکه در واقع متغیر است. در عالم چیزی وجود ندارد که ثابت باشد تا بعد حرکت بر آن عارض بشود؛ همان جنبهای هم که خیال میکنید ثابت است، متغیر است. خیلی چیزها هست که به نظر ما ثابت میآید و در واقع متغیر است؛ مثلا وقتی ما به عقربه ساعتشمار ساعت نگاه میکنیم، آن را کاملا امر ثابتی میبینیم، ولی وقتی یک ساعت دیگر به آن نگاه میکنیم، میبینیم که مثلا از روی 3 آمده روی 4؛ این عقربه یکدفعه به اینجا نپریده است، بلکه دائما در تغییر و حرکت بوده، ولی چشم ما قادر نیست حرکت آن را احساس کند. چشم ما بعضی از حرکتها را فقط در یک حد و سطح معینی میبیند. این