نظم] است. (ماشین وقتی که منظم شد، لازمه این ماشین آن کار بالخصوص است؛ مثل یک ساعت که هر چه هست در ساختمان آن است و وقتی که ساخته شد، کار منظمی که میکند چیز علیحدهای نیست که بگوییم ببینید کار این ساعت چه جور منظم است و این ساعت در کار خودش هدایت میشود. این، هدایت نمیخواهد و همان ساختمانش برای کاری که انجام میدهد کافی است.) اما اگر مطالعات علمی درباره ذیحیاتها [1] نشان داد که ساختمان بسیار دقیق و منظم این موجودات البته دخیل است در کار اینها، ولی در عین حال در کاری که انجام میدهند، نیروی مجهولی در رهبری آنها دخالت دارد و ساختمان ماشینی آنها برای این طرز کاری که انجام میدهند کافی نیست، اگر این ثابت شد، اصل هدایت به عنوان یک دلیل مستقل بر خداشناسی ثابت میشود و همانطور که عرض کردیم ظاهر آیات قرآن هم همین است که [نظم و هدایت] دو مطلب است؛ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ یک مطلب است، ثُمَّ هَدی مطلب دیگری است.

حال، چه قرائنی در طرز کار اشیاء میتواند وجود داشته باشد که حکایت کند ساختمان آنها برای این کار کافی نیست؟ این را باید توضیح مختصری بدهیم.

علتهای چهارگانه

معروف است که میگویند «علتهای چهارگانه»؛ علت مادی، علت صوری، علت فاعلی و علت غایی. شاید در ابتدا که این نظریه اظهار شده است، خیلی دقیق نبوده و چون معمولا به مصنوعات بشر مثال میزنند، مسلّم در مخلوقات طبیعت این مثالها تطبیق نمیکند و نباید هم تطبیق کند. مثلا به صندلی مثال میزنند که باید مادهای (مثلا چوب یا آهن) باشد که با آن، صندلی را بسازند، و باید به این ماده شکل خاصی بدهند تا صندلی شود؛ آن چوب را میگویند علت مادی و این شکل را میگویند علت صوری. فاعلی و نیرویی هم باید باشد که این تغییرات را در آن ماده بدهد و آن را به این شکل در بیاورد، این را میگویند علت فاعلی. این فاعل از ساختن صندلی هدفی را در نظر دارد، او این را میسازد برای اینکه رویش بنشینند، این را میگویند علت غایی.

آیا در طبیعت، همه این علتهای چهارگانه وجود دارد یا نه؟ آن که اصلا مورد تردید نیست علت فاعلی است؛ یعنی هیچ مکتب و فلسفهای لزوم علت فاعلی را برای پیدایش اشیاء انکار نمیکند و همه میگویند نیرویی لازم است که تأثیر کرده باشد تا این تحولات و تغییرات را در اشیاء پدید آورد.

. در جلسه قبل راجع به غیر ذیحیاتها هم بحث کردیم و عرض کردیم این مطلب در ذیحیاتها مشخصتراست.