علت غایی

چیزی که بیشتر از هر چیز دیگر مورد تردید و ایراد و مورد اختلاف نظر مادّیون و الهیون است اصل علت غایی است. مادّیون میگویند اصل علت غایی در کار عالم دخالت ندارد و این اصل مربوط به کارهای انسان (یا انسان و حیوانات) است و بس (آنهم نه همه کارهای انسان، بلکه قسمتی از کارهای انسان) و تعمیم دادن آن به همه عالم کار نادرستی است.

الهیون معتقدند که اصل علت غایی در تمام کارهای عالم حتی کارهای طبیعت بیجان دخالت دارد. البته اصل علت غایی به مفهومی که حکمای الهی میگویند، غیر از مفهوم عرفی و سادهای است که دیگران میگویند. دیگران خدا را مثل یک انسان حساب میکنند و میگویند خدا وقتی میخواهد این درخت را بسازد، مادهای میآورد و به او صورتی میدهد و از این کار هم هدفی دارد، همان طور که یک انسان از کار خودش هدف دارد. میگوییم هدف در کجاست؟

میگویند هدف در علم خدا موجود است، همان طور که در مغز آن نجار موجود بود.

اما مفهوم دقیقترش چیز دیگری است که امروز من مختصری توضیح میدهم که این مطلب معلوم باشد.

مناط وجود علت غایی

توضیح بیشترش این است: اگر در پیدایش چیزی، موجبات قبلی و آنچه در گذشته واقع شده است برای آنچه در آینده واقع شده است صد در صد کافی بود، علت غایی موضوع پیدا نمیکند. در اینجا صد در صد «گذشته» است که «حاضر» را به وجود آورده و حوادث را گذشتهها به سوی جلو میرانند و به وجود میآورند. همان طور که عرض کردم، حرکت خار ساعت صد در صد بستگی دارد به حوادثی که قبل از آن وجود پیدا کرده، از آن کوکی که شما روی فنر کردید و آن را سفت کردید و از نیروی بازگشتی که در فنر وجود دارد که فشار میآورد روی سایر چرخها، که خواه ناخواه و اضطرارا و جبرا این خار باید روی همین حساب حرکت کند؛ آنهاست که این را به وجود آورده و هیچ چیز دیگری در کار نیست.

ولی اگر گذشته صد در صد دخالت ندارد (مثلا پنجاه درصد دخالت دارد) بلکه آینده هم در این حادثه دخالت دارد، [در این صورت علت غایی موضوع پیدا میکند؛] یعنی گویی چیزی هم در جلو قرار گرفته و این شیء را به سوی خودش میکشد، هم سائق دارد هم قائد، هم راننده دارد هم جلوکش، هم از پشت سر آن را میرانند و هم از جلوی رو میکشند. علت غایی مربوط به آینده است و آینده نسبت به این گذشته همیشه یک جاذبهای دارد. پس حاضر، هم با گذشته خودش مربوط است و هم با آینده خودش، که اگر آن آینده نمیبود و بنا نبود به وجود بیاید، گذشته نیز به