برهان هدایت

بحث ما درباره اصل هدایت بود که شاید برای اولین بار در قرآن مجید به عنوان یک اصل مستقل از اصل «اتقان صنع» دلیل بر خداشناسی گرفته شده است، و حتی بعد از قرآن مجید هم آن اندازهای که شایسته بوده است مورد توجه قرار نگرفته است، ولی تدریجا در اثر پیشرفتهای فکری و علمی معلوم میشود که این خود یک اصل مستقلی است. ما این مطلب را خیلی شایسته تحقیق و بحث میدانیم.

دلیل نظم و اتقان صنع، خیلی واضح است؛ مطالعه در تشکیلات ساختمانی اشیاء نشان میدهد که در ساختمان آنها عقل و حکمت دخیل بوده است. این، راهِ نظام ساختمان خلقت و اتقان صنع است. از این نظر اگر ما عالم یا اجزای عالم را یک ماشین منظم یا یک خانه و ساختمان هم بدانیم، کافی است. معمولا مثالهایی هم که ذکر میکنند از این قبیل است که وقتی انسان مثلا یک ساعت را میبیند که اجزائش این طور دقیق منظم شده است، میگوید سازنده این ساعت بدون فکر و شعور و اراده نبوده است؛ یا وقتی یک ساختمان را به وضع مخصوصی میبیند، درک میکند که در ساختن آن اراده به کار رفته است؛ یا وقتی یک ماشین را میبیند، شعور و اراده را در ساختن آن دخیل مییابد. روی این حساب اگر همه اجزای عالم را فقط ماشینهایی بدانیم، کافی است که وجود خدا را ثابت کند.

ولی اصل هدایت یک امر علیحده است که مربوط به ساختمان اشیاء نیست، بلکه مربوط به کار اشیاء است. این اصل اگر بخواهد دلیل مستقل باشد، ریشه مطلب اینجاست: اگر کاری که اشیاء میکنند لازمه قهری و جبری ساختمان آنهاست، این دیگر دلیل علیحدهای نیست و همان [دلیل