تعلیم کرد و به انسان یاد داد که قلم به دست بگیرد. این همان هدایت انسان است. قلم به دست گرفتن، نمونه و سمبلی است از خواندن و نوشتن و علم، و در واقع نمونهای است از تمام آثار تمدنی بشر که ناشی از خواندن و نوشتن و ضبط کردن و باقی گذاشتن است.

اینجا ببینید، کأنّه به عنوان یک فصل جدید میفرماید: بخوان به نام آن پروردگار که انسان را هدایت کرد. با یک کلمه اقْرَأْ میان جمله قبل و جمله بعد فاصله ایجاد شده؛ این خودش دو عنایت و دو جهت را نشان میدهد.

البته نمیخواهم بگویم آیات هدایت به این چهار آیه منحصر است. آن مقداری که الآن در ذهن من هست- و شاید بیشتر از تفسیر فخر رازی در تفسیر سوره سَبِّحِ اسْمَ گرفته باشم [1]- این چهار آیهای است که عرض کردم. البته در قرآن آیات هدایتْ زیاد است، ولی آیاتی که خلق و هدایت را به عنوان دو دلیل جداگانه از آنها میشود فهمید، عجالتا این چهار آیه است.

پس مسأله اتقان صُنع- به تعبیر خود قرآن [2]- مربوط به ساختمان و ارگانیسم موجودات است که این ساختمان با تشکیلات و انتظاماتی آفریده شده که اگر عالَم واقعا یک ماشین هم میبود، باز بر وجود خالق و سازنده این ماشین دلالت میکرد. اما مسأله هدایت مربوط به کار است که علیحده از ساختمان است.

طرح مسأله هدایت به شکل فلسفی

اگر بخواهیم به شکل فلسفی بیان کنیم، به این صورت باید طرح کنیم: مسألهای از قدیمالایام در فلسفه مطرح بوده و هست و آن این است که آیا عالم را با مکانیسم میشود توجیه و تفسیر کرد یا نه؟ یعنی آیا ساختمان عالم فقط از قبیل ساختمان یک ماشین منظم است؟ (لازمه ماشینیسم مادیت نیست، خیلی از الهیون هم قائل به ماشینیسم هستند؛ مثلا دکارت یک مرد الهی است و تقریبا دنیا را به شکل یک ماشین توجیه میکند.) آیا ساختمان عالم از قبیل ساختمان یک ماشین است و لازمه ساختمانش هم همین کاری است که انجام میدهد و بیش از این چیزی نیست؟ یا اینکه ساختمان عالم بیش از ساختمان یک ماشین است و به اصطلاح فلسفی تنها مکانیسم نمیتواند پدیدههای عالم را توجیه و تفسیر کند. در این صورت چه باید بگوییم؟ اینجا باید اقرار کنیم که فلسفه هم لغتی ندارد که بتواند بیان کند، غیر از اینکه مثلا گاهی فرنگیها تعبیر «دینامیسم» را به کار میبرند و میگویند گویا در ساختمان موجودات دستگاه خودکاری هم زائد بر ساختمان ماشینی وجود دارد که آنها را هدایت و رهبری میکند و حتی احیانا کار این هدایت و رهبری به