3. فلسفه تاریخ

تعریف سوم از تاریخ این است که تاریخ نه مربوط است به حوادث و وقایع گذشته چه به صورت جزئی و چه به صورت کلی، و به عبارت دیگر تاریخ نه به معنای بودنهای جزئی و نه به معنای قوانین کلی بودنهای جماعات است، بلکه به معنی شدن و صیرورت و حرکت جامعههاست. ما دو جور تصور از جامعهها میتوانیم داشته باشیم. یکی اینکه بگوییم جامعهها با اینکه قانونِ بودن دارند ولی ثابتند، یعنی یکنواختاند، تطور و تکامل ندارند؛ قهراً ما قوانین بودنشان را ذکر میکنیم.

از آن جهت، قوانینی که ما برای جامعهها ذکر میکنیم- که در تاریخ علمی بود- مثل قوانینی است که ما برای حیوانات ذکر میکنیم که مثلًا قانون زندگی اسب چنین است، قانون زندگی مرغ خانگی چنین است، قانون زندگی ماهیها چنین است.

ولی یک وقت هست ما به یک مسئله جدیدی در باب جاندارها نائل میشویم، میگوییم که این جاندارها گذشته از اینکه الآن بالفعل هرکدام نوعی هستند و قانونی دارند، آن مرغ خانگی است، آن یکی اسب است، آن یکی شتر است، آن یکی کبوتر است، اینها از اول که به این حال نبودهاند و به این حال هم باقی نمیمانند. هرکدامِ اینها قبلًا یک حالت دیگری داشتهاند و به شکل دیگری موجود بودهاند، حالا به این شکل موجودند، بعد هم به شکل دیگری درخواهند آمد. پس اینها غیر از قانونِ بودن یک قانونِ شدن دارند، یعنی یک سیر تحولی و تکاملی را طی کردهاند. و لهذا زیست شناسی خودش یک سلسله مسائل دارد، ترانسفورمیسمی که در زیست شناسی هست (یعنی قانون تکامل موجودات زنده) خودش یک مسئله علیحده است.

درباره جامعهها هم چنین حرفی میشود گفت. جامعه هم به حکم اینکه یک موجود زنده است یک موجود متطور متکامل است. این جامعههای انسانی امروز هیچ کدام در گذشته به این شکل نبوده، در آینده هم به این شکل نخواهد بود. مراحلی از تطور و تکامل طی کردهاند. قانون تحول و تکامل جامعهها چیست؟ غیر از قانونِ بودنش است. جامعهها تحت تأثیر چه عاملی متحول و متکامل شدهاند؟ اینجاست که مسائل جدیدی مطرح میشود. عدهای میگویند عامل تصادف، عدهای میگویند عامل قهرمانها، عدهای میگویند عامل نژاد، عدهای میگویند عامل جغرافیایی، عدهای میگویند عامل فطرت و طبیعت انسانی، بعضی میگویند عامل مشیت الهی مافوق همه اینها، عدهای میگویند جبر مادی تاریخ، تکامل ابزار تولید، که این خودش یک مسئله جدیدی است که ما این را «فلسفه تاریخ» مینامیم.

پس ما سه نوع علم تاریخ داریم: علم تاریخ به معنای علم تاریخ نقلی، یعنی علم به حوادث جزئی؛ علم تاریخ به معنای تاریخ علمی یعنی ضوابط کلی حاکم بر بودنهای جامعهها؛ و علم تاریخ به معنی علم به قوانینِ شدن و صیرورت و تحول جامعهها که ما این سومی را «فلسفه