دیگر هیچ آزادی در مقابل این [پدیده] ندارد؟ او میآید از آزادی یک تفسیر خاص میکند، میگوید آزادی چیزی جز آگاهی به ضرورت تاریخ نیست. انسان همین مقدار میتواند و آزاد است که خودش را در این مسیر تاریخ قرار بدهد و از مواهب تاریخ استفاده کند یا خودش را کنار بکشد و فانی بشود؛ نه اینکه انسان آزاد است که تاریخ را اینجور بکند یا آن جور، جلویش را بگیرد یا نگیرد. یک چنین آزادی انسان ندارد. تاریخ در هر مرحله خودش جبراً به آن مرحله منتهی میشود. انسانها این مقدار آزادی دارند که میتوانند به ضرورت تاریخ آگاه بشوند و خودشان را همگام با تاریخ بکنند، پس به خودشان واقعیت بدهند، و میتوانند با تاریخ مبارزه کنند و خودشان را نیست و نابود نمایند.

البته یک مقدار بیشتر آزادی برای انسان قائل میشود که انسان میتواند تاریخ را ذرهای کند یا تند کند اما مسیرش را نمیتواند عوض کند و جلویش را نمیتواند بگیرد. درست مثل یک سیل مقاومت ناپذیری که در یک رودخانه حرکت میکند. انسان مثل یک فرد شناگری است که در این مسیل میافتد. دو کار از او ساخته است: یکی اینکه خودش را با حرکت آب منطبق کند، با آب حرکت کند، فقط مراقب باشد سرش به این سنگ و آن سنگ نخورد؛ دیگر اینکه با این آب مبارزه کند- که قابل مبارزه نیست- و خودش را فانی کند. بله، میتواند یک کارهایی بکند که اندکی حرکت این سیل را کند کند مثل اینکه بیایند یک کیسه گونیهایی جلو آن قرار دهند و موقتاً کمی جلو سیل را بگیرند. ولی بعد فشار سیل میآید آن کیسه گونیها را میبرد. سرنوشت نهایی به دست انسان نیست، با همان دینامیسم تاریخ و با همان ذات تاریخ است. انسان این مقدار میتواند نقش داشته باشد.

آنوقت از نظر اینها سوسیالیسم میشود یک پدیده تاریخی که در مرحله معینی از تاریخ پدید میآید و این است معنی سوسیالیسم علمی. آنگاه سوسیالیسم میشود مثل هر پدیده دیگر از پدیدههای اجتماعی و مثل عارضه سفیدی موی در سر و صورت انسان که یک مرحله معین و مشخصی از زندگی انسان دارد و انسان فقط میتواند این را بشناسد و قوانینش را درک کند ولی نمیتواند جلو سفیدی مو را بگیرد و با آن مبارزه کند. بله، در یک حد خیلی کمی میتواند با آن همگامی داشته باشد یا نه.

سوسیالیسم تخیلی

هر سوسیالیسمی را که با توجه به مرحله تاریخی نباشد «سوسیالیسم تخیلی» میدانند یعنی کسانی که خیال میکنند که آن جور زندگانی سوسیالیستی را در هر شرایطی میشود ایجاد کرد و قبل از اینکه این شرایط فنی و اقتصادی پیدا بشود میتوان آن را به وجود آورد [به دنبال یک امر تخیلی